Sanji Yonemoto: Η κοινωνική βάση της ποίησης του Χέλντερλιν (1954)

Sanji Yonemoto: Über soziale Basis in der Dichtung Hölderlins

Από τον Λέσινγκ ως τον Χάινε, η γερμανική λογοτεχνία του τέλους του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου αιώνα μπορεί να γίνει σωστά κατανοητή μόνο ως η ιδεολογική προπαρασκευαστική δραστηριότητα για μια εθνική-ενοποιητική, αστική δημοκρατική επανάσταση στη Γερμανία. Ως εκ τούτου η ανάπτυξη της γερμανικής σκέψης από το 1770 ως το 1830 πρέπει να θεωρείται ως ένα εξίσου σημαντικό ιστορικό γεγονός με την τελική ενοποίηση της χώρας το 1871. Οι Γερμανοί λογοτέχνες και φιλόσοφοι αυτής της εποχής δεν είναι μόνο άνθρωποι που έχουν βαθιά κατανόηση του κόσμου και τον έχουν τελειοποιήσει και τον έχουν αναπτύξει πνευματικά, είναι επίσης σύγχρονοι κοσμοϊστορικών γεγονότων που διαδραματίζονται στη γειτονιά τους, ειδικά στη Γαλλία. Τα σημαντικά γερμανικά γραπτά δεν είναι απλώς μια αναφορά στην πολιτιστική ιστορία της Γερμανίας, αλλά και στην εσωτερική κοινωνική δομή της. Η Γαλλική Επανάσταση, η Ναπολεόντεια εποχή, η περίοδος της Παλινόρθωσης και η Επανάσταση του Ιουλίου: αυτές οι μεγάλες διεθνείς εξελίξεις είναι που θα καθορίσουν θετικά ή αρνητικά τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο θα αναπτυχθεί η γερμανική λογοτεχνία. Αλλά καταρχήν αποδεχόμαστε τις συνθήκες που είναι εγγενείς στην ανάπτυξη της γερμανικής κοινωνίας, δηλαδή την οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας. Με άλλα λόγια, μελετώντας τη γερμανική λογοτεχνία αυτής της περιόδου, όπως αυτή του Χέλντερλιν, οφείλουμε να τη ζυγίσουμε στο πλαίσιο γεγονότων παγκόσμιας σημασίας όπως η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση το 1789, η αντεπανάσταση με την πτώση του Ροβεσπιέρου το 1794, η ανατροπή του Διευθυντηρίου η εμφάνιση της στρατιωτικής δικτατορίας του Ναπολέοντα το 1799, καθώς αυτές οι στιγμές, αν και έλαβαν χώρα εκτός Γερμανίας, θεωρούνται σημαντικές στην ανάπτυξη της γερμανικής σκέψης.

Ο Χέλντερλιν, νεαρός ακόμα φοιτητής στην Ακαδημία του Τύμπιγκεν, προσβλέπει στην ιδέα της ελευθερίας στον απόηχο του ξεσπάσματος της Γαλλικής Επανάστασης Τρεις νεαροί άνδρες - ο Χέγκελ, ο Χέλντερλιν και ο Σέλινγκ, ορκίστηκαν να μεταλαμπαδεύσουν αυτή την ιδέα στο γερμανικό έδαφος. Η μεταστροφή του ρομαντισμού σε Νεοπλατωνισμό, είχε μεγάλη επιρροή τόσο στον Σέλινγκ όσο και στον Χέγκελ κατά τη διάρκεια της Παλινόρθωσης. Στην πραγματικότητα, δίνει πίσω στη φύση τα δικαιώματά της. Ο Σέλινγκ λέει: "Ούτε μέσω του όντος ούτε της προέκτασης, ούτε μέσω του υποκειμένου ούτε του αντικειμένου, ούτε μέσω του νου ούτε της ουσίας, ούτε μέσω του ιδεώδους ούτε της πραγματικότητας, αλλά μέσω της μυστικιστικής ενατένισης του απόλυτου, συνειδητοποίησα ότι το απόλυτο δεν είναι ούτε ιδανικό ούτε πραγματικότητα, αλλά η ενότητα των δύο." Ο Σέλινγκ στη φιλοσοφία του κηρύττει το απόλυτο, και το παρασύρει σε κάτι αντιδραστικό με τη «Φιλοσοφία και τη Θρησκεία» το 1804. Η φιλοσοφία του Σέλινγκ υπέστη διάφορους μετασχηματισμούς, από τη νεανική περίοδο του Σπινοζισμού μέχρι την ύστερη περίοδο της φιλοσοφίας της θεϊκής αποκάλυψης, αλλά έπαιξε προοδευτικό ρόλο και (κατά την άποψη του Λούκατς) θα οδηγούσε στην πλήρωση των ιδεών των πρώτων ρομαντικών, που κυριάρχησαν από το τέλος του 18ου αιώνα ως τη δεκαετία του 1830.

Ωστόσο, η διαφορά στη δέσμευση στην Ιδέα της ελευθερίας από τον Χέγκελ, τον Χέλντερλιν και τον Σέλινγκ δεν ήταν ανειλικρινής, καθώς επρόκειτο να ακολουθήσουν οι προετοιμασίες για την αστική επανάσταση στη Γερμανία. Όσον αφορά το ζήτημα της εκπλήρωσης της δέσμευσης, το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν όσοι φιλοδοξούσαν στην εθνική απελευθέρωση και ενοποίηση ήταν η αφόρητη «πεζότητα» της νεωτερικής κοινωνίας που αναδυόταν. Οι ελπίδες των τριών φοιτητών για μια αστική επανάσταση προδόθηκαν και αυτό που αντίθετα πραγματοποιήθηκε ήταν μια ολοένα και πιο ασφυκτική αστική κοινωνία. Μπορούσε όμως να γίνει εθνική, ενοποιητική, αστική και δημοκρατική επανάσταση στη Γερμανία; Ο Γκαίτε είπε ότι οι υποκειμενικές συνθήκες που θα το καθιστούσαν αυτό δυνατό έλειπαν στο γερμανικό έδαφος εκείνη την εποχή. (Ο Χέγκελ στην ώριμη περίοδό του θα συμφωνούσε μαζί του.) Τι θα μπορούσε να κάνει η γερμανική διανόηση; Θα έπρεπε μήπως να προωθήσει το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα κατά του Ναπολέοντα, μήπως θα έπρεπε να περιμένει έναν εκσυγχρονισμό και μια ενοποίηση της χώρας με τη βοήθεια του ίδιου του Ναπολέοντα, ή μήπως θα έπρεπε να περιορίσει τον αγώνα για εθνική αφύπνιση στο χώρο του πνεύματος, χωρίς ελπίδα να μετατρέψει τη φεουδαρχική Γερμανία σε σύγχρονο κράτος; Τα ιδανικά της πρωτοποριακής γερμανικής διανόησης μετατράπηκαν σε ένα είδος χυδαίας ηρεμίας. Οι μάζες του γερμανικού λαού υπέφεραν από έναν παράξενο και πολύ γερμανικό ύπνο, που είχε εξαπλωθεί σε όλη τη Γερμανία (Heine), και δεν υπήρχε λαϊκό κίνημα. Από τη μια πλευρά, αυτό το ίδιο ιδανικό έχει επιφέρει μια κατάσταση πολιτικής μετάβασης, και από την άλλη, είναι το δίλημμα των βαθιών εθνικών διαιρέσεων και των θεμελίων της υποταγής. Η επανάσταση έφερε αντιμέτωπους τους Γερμανούς ιδεολόγους με ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα, που η γερμανική διανόηση μην μπορώντας να το λύσει πρακτικά, μετατοπίζεται σε ένα ρομαντικό αντιπροοδευτικό κίνημα. Μέσα από τις εξαιρετικά δύσκολες και συχνά τραγικές προσπάθειες αυτής της πολιτικά ανώριμης γερμανικής διανόησης, δημιουργήθηκε ένα πραγματικά σπουδαίο έργο κάτω από τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της Γερμανίας. Ως εκ τούτου, μπορούμε να πούμε ότι οι πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες αυτού του μεταρρυθμιστικού κινήματος, ο Stein και ο Hardenberg, ο Scharnhorst και ο Gneisenau, ήταν οι ηγέτες αυτής της περιόδου. Ο Ναπολέων αποτελεί «ένα δεύτερο μονοπάτι σε συνδυασμό με την αντίδραση (με την επιφύλαξη ότι δεν περιλαμβάνει την ανάταση των μαζών του λαού»). Τόσο ο Χέγκελ όσο και ο Χέλντερλιν πέφτουν σε αυτή τη ρομαντική αντίδραση. Ο Χέλντερλιν δεν δέχεται τον παραμικρό συμβιβασμό με το τέλος της επαναστατικής περιόδου και με βάση την αναγνώριση αυτής της νέας στροφής στην παγκόσμια ιστορία, η αντιπαράθεση παίρνει την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Ο Χέγκελ δέχεται την αντεπανάσταση ως προαπαιτούμενο για την αστική ανάπτυξη. Ωστόσο, η ιδεολογική τους κατάσταση και των δύο είναι απότοκο της πολιτικής κατάστασης μετά το Thermidor.

Ο συμβιβασμός του Χέγκελ, φυσικά, δίνει τη θέση του, αφενός, σε μια απομάκρυνση από τον επαναστατικό ρεπουμπλικανισμό, σε μια αναγνώριση των αντιφάσεων. «Η ψευδαίσθηση για την οικονομική εξίσωση της κοινωνίας εξαφανίζεται και το εργοστάσιο γίνεται αποδεκτό ως η επίσημη φιλοσοφία του καπιταλισμού» (Λούκατς). Αυτή η φιλοσοφία οδηγεί σε μια ιδεολογική συμφιλίωση με το έθνος. Ο Χέγκελ, που είναι επίσης πολύ εντυπωσιασμένος με τον Ναπολέοντα, λέει ότι αν το Πρωσικό γραφειοκρατικό κράτος ενσωματώσει τις ιδέες και την πρακτική του Ναπολέοντα ως φορέα της νέας εποχής, η ιδεολογική διαλεκτική της συνταγματικής και κυρίαρχης κυβέρνησης της Πρωσίας θα γίνει πολύ ισχυρή. Το κοσμοϊστορικό μεγαλείο της προσαρμογής του Χέγκελ έγκειται στο γεγονός ότι την ονόμασε επανάσταση της αστικής τάξης. Αυτή η ιδέα της επανάστασης ως ενοποιημένης διαδικασίας ήταν απολύτως απαραίτητη για τον ιδεαλιστικό συλλογισμό. Έχοντας συμβιβαστεί με το κράτος, ο Χέγκελ κάνει την ιδιοφυή διατύπωση ότι η επανάσταση, στα πλαίσια της ιστορίας, είναι η λύση των αντιθέτων όχι απαραίτητα με σύγκρουση, αλλά και με σύνθεση. Το παρελθόν είναι μη αναστρέψιμο, οπότε το να γεννηθεί μια ανεπτυγμένη αστική κοινωνία με τις οικονομικές και κοινωνικές αντιφάσεις της είναι ο δρόμος που θα οδηγήσει στην ολοκλήρωση της αντισταθμιστικής διαλεκτικής Ναι Όχι.

Ο Χέλντερλιν αρνιόταν πάντα να δεχτεί μια τέτοια πορεία ως νόμιμη. Αν, για τον Χέγκελ, αν οι ώριμοι Γάλλοι αστοί του αντεπαναστατικού Διευθυντηρίου και του Βοναπαρτισμού αντιπροσωπεύουν τους "Αθηναίους", ο Χέλντερλιν μένει πιστός στον ασκητισμό των "Σπαρτιατών" Ιακωβίνων, όντας ως το τέλος "ένας Λεωνίδας του Ιακωβινισμού στις Θερμοπύλες του επελαύνοντος Thermidor" (Λούκατς). Η περίοδος της φιλοσοφικής και μεθοδολογικής αλλαγής δεν οδήγησε τον Χέλντερλιν σε μια δεύτερη, πιο ώριμη συνεργασία μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης, όπως θα οδηγούσε τον διαλεκτικό και συνθετικό Χέγκελ. Ο Χέλντερλιν δεν συμβιβάστηκε με τον νικηφόρο καπιταλισμό μετά το 1794. Η ποίησή του είναι ένα κάλεσμα σε δράση για την καταστροφή αυτής της άθλιας πραγματικότητας. Οι ενέργειές του, πάντα βλάσφημες, είναι μια καταγγελία του status quo, μια καταγγελία της απαξίωσης της Γερμανίας, που αποτυπώνεται σε ένα μακροσκελές ποίημα, το «Αρχιπέλαγος», που εκφράζει το μεγαλείο της φύσης και του αθηναϊκού πολιτισμού που προκύπτει από αυτήν, με ένα συγκινητικό πάθος, και για το οποίο ο Lukács λέει ότι ήταν "ελληνικό". Η λατρεία της φύσης από τον Χέλντερλιν και το ιδεώδες της πλήρους επαναστατικής αποκατάστασης της ανθρωπότητας έχουν διατηρηθεί στο μυαλό του. Μολονότι είναι ρεπουμπλικανός, ο Χέλντερλιν είναι επίσης μια εξαίρεση λόγω της γενικής τάσης της γερμανικής κοσμοθεωρίας της "χρυσής περιόδου" της λογοτεχνίας (1770-1830) να είναι εννοιολογική, προληπτική και ουτοπική. Η μυστικιστική άποψη που προβλέπει ότι οι φανταστικοί περιορισμοί της αστικής επανάστασης θα ανανεωθούν φυσικά, δεν μπορεί παρά να ξεφύγει από την ιδέα ότι η κοινωνική θεωρία της είναι γεμάτη μυστηριώδεις αντιδραστικές προκαταλήψεις και είναι το όνειρο ενός μοναχικού επαναστάτη που επιστρέφει την ανθρωπότητα στη Χρυσή Εποχή (που για τον Χέλντερλιν είναι η ελληνική αρχαιότητα, για τους μετέπειτα ρομαντικούς ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας) καθώς πέρασε μέσα από τις αντιφάσεις του καπιταλισμού.

Λέγοντάς το αυτό, πόσο ρομαντικός ήταν τελικά ο Χέλντερλιν; Σύμφωνα με τον Λούκατς, οι ιδέες του Σέλινγκ ήταν πολύ πιο φανταστικές από αυτές του Χέλντερλιν και ο Λούκατς ξεκινά από τον Rudolf Haym (1870) για να καταδείξει μια σειρά λογίων που, κατά τη γνώμη του, πλαστογράφησαν τη σημασία της ποίησης του Χέλντερλιν για να μετατρέψουν τον ποιητή, αυτόν τον ύστερο εξεγερμένο Sturmer-und-Dranger, αρχικά σε έναν "παράπλευρο σπόρο", ένα "δεύτερο βιολί" του αντιδραστικού ρομαντισμού και αργότερα, στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, σε πρόδρομο του Νίτσε και του Στέφαν Γκεόργκε, ακόμα και - στην πιο χυδαία εκδοχή των παραποιήσεων - σε πρόδρομο του εθνικοσοσιαλισμού! Ο Λούκατς επιτίθεται στις ερμηνείες του Χέλντερλιν από τον Imler και τον Ziegler, καθώς και από τους Dilthey, Gundolf, Michel, Rosenberg και Bohr.