Χέρντερ, ένας Προμηθέας Δεσμώτης

Horst Haase, Neues Deutschland, 25 Αυγούστου 1994

Γεννημένος σε μια εποχή που το τέλος ενός κοινωνικού συστήματος αποκαλυπτόταν αναμφισβήτητα, η απελευθέρωση του ανθρώπου από τους άκαμπτους δεσμούς της φεουδαρχικής ιεραρχίας ήταν για τον Χέρντερ το αποφασιστικό ερώτημα του τι καταλάβαινε κανείς από την ανθρωπότητα. Το εντόπισε αυτό σε ένα άγνωστο μέχρι τώρα εύρος ενδιαφέροντος, από το οποίο αντλούσε τις γενικεύσεις του για την αξία ή την απαξίωση των ιστορικών συνθηκών, την αναγκαιότητα της ενεργητικής δράσης και την έννοια της ηθικής αγωγής και ανατροφής. Από εκεί άνοιξε τους ορίζοντες μιας διαφορετικής εικόνας του ανθρώπου, του «πρωτότυπου» ανθρώπου, μιας ουτοπίας την οποία ο Χέρντερ δεν άφησε ποτέ να φύγει από τη σκέψη του, έστω και υπό μεταβαλλόμενες συνθήκες, μέχρι το τέλος της ζωής του. Η άποψή του για την επανάσταση στη γειτονική χώρα της Γαλλίας ήταν μέρος αυτού.

Όλα αυτά λοιπόν ελάχιστα είχαν να κάνουν με εκείνον τον «διαφωτισμό» και την «ανεκτικότητα» του Μεγάλου Φρειδερίκου, που πρόσφατα κάποιοι την επικαλέστηκαν ξανά πολύ ηχηρά με αφορμή την 250ή επέτειο από την ίδρυση του παλατιού Sanssouci. Ο νεαρός Χέρντερ είχε γλιτώσει με πολλή δυσκολία την υποχρεωτική στρατολόγηση από τους στρατιώτες-στρατονόμους του «φιλοσόφου» του Πότσνταμ στην πατρίδα του στην Ανατολική Πρωσία. Η πολεμική πολιτική του βασιλιά ήταν ασυμβίβαστη με τις ιδέες του Χέρντερ για την ανθρωπότητα. «Αποστροφή του πολέμου» ήταν το απόσπασμα στις «Επιστολές για την Προαγωγή της Ανθρωπότητας» του Χέρντερ, που αναφέρεται εκεί ως η «Πρώτη στάση». «Ο πόλεμος, όταν και όποτε δεν είναι αναγκαστική αυτοάμυνα, αλλά μια μεγάλη επίθεση σε ένα ήσυχο, γειτονικό έθνος, είναι απάνθρωπος, χειρότερος από κτηνώδη αρχή, καθώς απειλεί αθώους με δολοφονίες και καταστροφές, όχι μόνο στο έθνος στο οποίο επιτίθεται, αλλά και στο έθνος που διεξάγει τον πόλεμο, που κι αυτό θυσιάζεται άδικα και τρομερά».

Αληθινό μέχρι και σήμερα.

Ως λογοτέχνης, ο Χέρντερ περιστασιακά μελετάται. Ωστόσο, δεν έγραψε κανένα σημαντικό μυθιστόρημα και δράμα, και η στιχουργική του παραγωγή παραμένει επίσης σε στενά (κυρίως διδακτικά) όρια. Από μια άποψη, ωστόσο, είναι μοναδικός και ισότιμο μέλος του κύκλου των κλασικών μας συγγραφέων: οι πραγματείες, οι πολεμικές, οι επιστολές του δείχνουν σε δομή και στυλ το προφίλ μιας αδιαμφισβήτητης προσωπικότητας, που χαρακτηρίζεται από αίσθημα, πάθος και μερικές φορές υπερβολική έμφαση. Η εναλλαγή της ορθολογικής επιχειρηματολογίας και της άκρως ζωηρής φαντασίας, ο συνδυασμός της συναρπαστικά διεισδυτικής γλώσσας και της επίγνωσης της έκφρασης, αναδεικνύουν έτσι τον πλούτο του κόσμου των ιδεών του και τις βαθιές σκέψεις του με πρωτότυπο τρόπο. Ο Χέρντερ δεν ήταν τόσο λογικο-συστηματικός στοχαστής, αλλά ανέπτυξε τις ιδέες του ιστορικά και λογικά. Με τα πρώιμα «Κριτικά Δάση», το υπέροχο «Ημερολόγιον του ταξιδιού μου το 1769», που έμεινε ατύπωτο όσο ζούσε, με πολυάριθμα προγραμματικά δοκίμια και κριτικές, «Συνομιλίες», πορτρέτα και «Σκόρπια φύλλα», τις «Ιδέες περί της Φιλοσοφίας της Ιστορίας της Ανθρωπότητας» καθώς και με τα όψιμα «Γράμματα για την Προαγωγή της Ανθρωπότητας», δημιούργησε λαμπρά δείγματα μιας λογοτεχνικής μορφής έκφρασης που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης λογοτεχνίας ως δοκιμιακής μορφής.

Κατέλαβε καίρια θέση ως θεωρητικός της λογοτεχνίας του Sturm und Drang. Το 1770 γνώρισε τον Γκαίτε, τον Λεντς και άλλους νέους ποιητές στο Στρασβούργο, και τέθηκε επικεφαλής αυτής της ομάδας. Κόντρα στην ομαλότητα της φεουδαρχικής αυλικής ζωής και γραφής, έθεσε το ιδανικό μιας άτυπης, δημιουργικής προσωπικότητας και μιας αντίστοιχης λογοτεχνίας, όπως βρίσκονταν στο έργο του νεαρού Γκαίτε και για το οποίο ο Σαίξπηρ θεωρήθηκε πρότυπο. Ο Χέρντερ βάθυνε την κατανόησή του για τη συγκεκριμένη φύση της τέχνης. Έβλεπε την επαγγελματική τέχνη και τη λαϊκή ποίηση ως μια πολυποίκιλη ενότητα, και τα δημοτικά τραγούδια και οι μπαλάντες ήρθαν στο προσκήνιο. Εδώ ο Χέρντερ άρχισε να συλλέγει δημοτικά τραγούδια στα οποία τραγούδησε την «αλήθεια! ζωή! βαθιά ψυχή!» και που εμφανίστηκαν σε δύο τόμους το 1778/79. Αυτή η συλλογή έγινε γνωστή με τον μετέπειτα τίτλο «Φωνές των λαών σε τραγούδια», ο οποίος είναι εύστοχος στο ότι υπογραμμίζει τον πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα. Ο Χέρντερ περιλάμβανε όχι μόνο γερμανικά τραγούδια, αλλά λαϊκά τραγούδια από πολλούς λαούς, ευρωπαϊκούς και μη, και επίσης ενεργούσε ως επιμελής και προσεκτικός μεταφραστής. Αυτός ο προσανατολισμός ήταν χαρακτηριστικός της αντίληψής του, καθώς οι πολιτιστικές-ιστορικές και φιλοσοφικές παρατηρήσεις του προέρχονταν κυρίως από διεθνή πλαίσια. Ο Χέρντερ ήταν πολέμιος της πολιτικής εθνικής περιχαράκωσης και της σοβινιστικής στενομυαλιάς, του στενού ευρωκεντρισμού (δηλαδή ενός ορίζοντα περιορισμένου στην Ευρώπη) και κάθε ρατσιστικής αυταπάτης ανωτερότητας.