Ρεαλισμός και Ρομαντισμός (Boris Suchkov 1962)

Σελίδες 632-637 από: Ιστορία της Αισθητικής, μετάφραση Ε. Μουρούζη, εκδόσεις Φιλοσοφική Σκέψη, Αθήνα, 1962.

Τὸ πρόβληµα γιὰ τὰ ὅρια καὶ γιὰ τὰ ἰδιότυπα γνωρίσματα τοῦ ρεαλισμοῦ περιπλέκεται ἐπειδὴ ὃ ρεαλισμός, ὅπως ἄλλωστε καὶ οἱ ἄλλες καλλιτεχνικὲς κατευθύνσεις, κάθε ἄλλο παρὰ ἐμφανίζεται πάντα σὲ «καθαρὴ» µορφή. Ὡστόσο, παρὰ τὴ σηµασία ποὺ ἔχουν οἳ γενικὲς νοµοτέλειες ποὺ φέρνουν τὸ ρεαλισμὸ κοντὰ στὶς ἄλλες καλλιτεχνικὲς κατευθύνσεις (μιλᾶμε φυσικά γιὰ κατευθύνσεις στὴν ἀληθινὴ τέχνη καὶ ὄχι γιὰ κατευθύνσεις ποὺ ἐκφράζουν τὴν παραχµή της), πάντα ὑπάρχουν οὐσιαστικὰ γνωρίσματα καὶ ἀρχὲς ποὺ καθορίζουν τὴν ἱδιοτυπία στὴ ρεαλιστικἡ μέθοδο. Ἡ ἱστορία τῆς τέχνης τσακίζει πάντα ὅλους ὅσοι προσπαθοῦν νὰ ταυτίσουν τὴ ρεαλιστικὴ µέθοδο μὲ τὶς ἀπολιθωμένες φόρμουλες, μὲ τὸ καθορισµἐνο ξεδιάλεγµα σὲ καλλιτεχνικοὺς τρόπους. Ἐπειτα, ὁ ἴδιος καλλιτεχνικὸς τρόπος μπορεῖ στὰ διάφορα ἔργα νὰ ἐκπληρώνει διαφορετικὲς λειτουργίες. Παράδειγμα ὁ Γκόρκι ποὺ στὰ πρῶτα ἔργα του χρησιμοποιοῦσε συµβολικὲς εἰκόνες γιὰ νὰ ἐκφράσει μ᾿ αὗτὲς τὴν ἑπαναστατικὴ ἰδέα, νὰ προβάλει ουσιαστικὰ φαινόμενα ἀπὸ τὴν πραγματικότητα. Γιὰ τοὺς συμβολιστὲς τὰ σύμβολα εἴτανε σημάδια ποὺ ἄντιπροσώπευαν ἀπρόσιτα μυστικά καὶ ἄνομολόγητες «ἄλήθειες». Τὸ ὅτι κατάφευγαν στὶς συμβολικὲς εἰκόνες εἶναι κάτι ποὺ συνδέετα: ὀργανικὰ μὲ τὶς ἰδέες τους πὼς ἡ ζωὴ εἶναι ἀπρόσιτη στὴ γνώση. Τὸ ἴδιο μποροῦμε νὰ ποῦμε χαὶ γιὰ μερικοὺς ρεαλιστὲς συγγραφεῖς τοῦ 20οῦ αἰώνα (Ντράιζερ, Μπαρμπὺς) ποὺ χωρὶς νὰ ἀποδέχονται τὶς θεωρίες τοῦ νατουραλισμοῦ χρησιμοποιοῦν τὴν ἀπεικονιστικὴ πείρα καὶ τοὺς τρόπους τῆς νατουραλιστικῆς λογοτεχνίας. Ἡ δηµιουργικὴ μέθοδος προσπαθεῖ πάντα νὰ γνωρίσει μὲ καθορισμένο πρὀπο τὴν πραγµατικότητα, νὰ ἐπιλύσε: τὸ πρόβληµα ἀνθρώπινος χαρακτήρας. Ἡ λύση στὸ πρόβληµα γιὰ τὰ ὅρια καὶ τὰ ἱδιότυπα γνωρίσματα τοῦ ρεαλισμοῦ τὶς πιὸ πολλὲς φορὲς χάνει τὴν ενέργειά της ὅταν συγκρίνονται: ἔργα ἀπὸ τὴ ρεαλιστικὴ καὶ τὴ ῥωμαντικὴ τέχνη. Κι αὐτὸ εἶναι φυσικό, γιατί ἂν καὶ ὃ ρωμαντισμὸς εἶνα: καθορισμένη καλλιτεχνικἡ κατεύθυνση στὴν τέχνη τοῦ 18ου --- 19ου αἰώνα, τὸ ρωμαντικὸ στοιχεῖο συμβαδίζει: μὲ τὸ ρεκλισμὸ σὲ ὅλη την ἱστορικῇ ἀνάπτυξή του.

Μονάχα ο ἀντίπκλοι τοῦ ρεαλισμοῦ λογαριάζουν τὸ ρεχλιαμὸ συνώνυμο μἑ τὴ δίχως φτέρᾳ, την προσγεωµένη τέχνη, καὶ λένε πὼς τὸ μόνο ποὺ µπορεῖ νὰ φτάσει εἶναι τὰ μουντὰ χρώματα κι οἳ ἠθογραφικὲς λεπτομέρειες, ἐνῶ ἡ ποίηση τῆς ζωῆς, τὰ φτερουγίσματα τῆς φαντασίας, ἡ φλογισμένη ἕξαρση κι οἳ μεταπτώσεις στ τρικυµισμένα αἰσθήματα μένουν ἔξω ἀπὸ τὰ πλαίσιἁ του, ἔξω ἀπὸ αὐτὸ ποὺ μποροῦν ν' ἀγκαλιάσουν οἳ καλλιτεχνικές δυνατότητές του. Στὴν οὐσία, καθετὶ ποὺ τὸ ὀνοιάζουμε ρωμαντισμὸ στὴ ζωὴ καὶ ρωµαντισμὸ στὴν τέχνη δὲν εἶναι ξένο στὸ ρεαλισμὀ. Τόσο ἡ ρεαλιστικἡ καλλιτεχνικὴ ἐξέλιξη στὸ διάφορα στάδιἁ της όοο καὶ οἳ ρεαλιστὲς καλλιτέχνες προβάλλου» πάντα καθένας μὲ τὸν τρόπο του τὸ ρωμαντικὸ στοιχεῖο. Σὲ μερικὰ ἔργο μόλις ποὺ διαφαίνεται, σὲ ἄλλα προβάλλει ξεκάθαρο, ὅμως πάντα εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ τονίζουν τὸ ρεαλιστικὸ πίνακα τῆς ζωῆς. Τὸ ρωμαντικὸ στοιχεῖο ζεῖ στὴν ἠλεχτρισμένη πολύχρωμη πρόζα τοῦ Μπαλζάκ, οτὰ ἠθογραφικὸ. διηγήματα τοῦ Τσέχωφ, στὴ σάτιρα τοῦ Γκόγκολ, στοὺς στίχους τοῦ Σεφτσένκο καὶ στὰ θεατριχὰ ἔργα τοῦ Σουντουχιάν, στὴν ποίηση ποὺ ὑπάρχει στὰ τοπία τοῦ Λεβιτὰν καὶ στὰ ἔργα τοῦ Ῥέπιν.

Ἡ ρωμαντικὴ καὶ ἡ άκρατα ρεαλιστικἁ ἀρχὴ συμπλησιόζουν πιὸ πολὺ καὶ πιὸ σταθερὰ στὰ ἔργα ποὺ δημιουργοῦνται στὸ μεταίχμιο ποὺ διαμορφώθηκε ἀνάμεσα στὴ ρεαλιστικὴ κατεύθυνση καὶ τὸ ρωμαντισμὸ («Φάουστ» τοῦ Γκαῖτε, «Δὸν Ζουὰν» τοῦ Μπάῦρον, ζωγραφικὴ τοῦ Ντελακρουά, μυθιστορήµατα τοῦ Οὐγκώ, μερικὰ ἀπὸ τὰ θεατρικά ἔργα τοῦ Ῥάϊνις. Ὡστόσο, παρ ὅλη τὴν περιπλοκὴ ποὺ παρουσιάζουν αὐτὰ τὰ συμπλησιάσµατα κι οἳ ἀλληλοδιεισδύσεις ὑπάρχει καθορισμένη διαχωριστικὴ γραμµῆ ἀνώμεσα στὸ ρεαλισμὸ χαὶ τὸ ρωμαντισμό. 'Ἐξάλλου, ἀπὸ τὴν ἱστορία μᾶς εἶναι γνωστὲς περίοδες μὲ ἄποφασιστικοὺς μεταξύ τους ἀγῶνες. Γι' αὐτὸ, τὰ προβλήματα τοῦ ρεαλισμοῦ δὲν μπορεῖ νὰ ἐπιλυθοῦν χωρὶς νὰ ὑπολογιστοῦν πιθανὸν ἄντιθέσεις ἀνάμεσα στὸ ρεαλισμὸ και τὸ ρωμαντισμὀ. Συγχγὰ χωρίζουν τὸ ρεἀαλισιὸ ἀπὸ τὸ ρωμαντισμὸ μὲ τὸ νὰ ἐξογκώνουν μερικὰ ἐξωτερικὰ και ὄχι µόγιμα γνωρίσματα. Ἔτσι πρόβαλε ἢ ολότελα σχηματικὴ θεωρία: ὁ ρωμαντισμὸς εἶναι ὀνειροπόλημα, ὁ ρεαλισμός ἀλήθεια. Ακόμη πιὸ συχνὰ χωρίζουν τὸ ρεαλισμὸ και τὸ ρωμαντισμὸ μὲ βάση τὴν ὑποκειμενιχὴ καὶ τὴν ὀντικειμεγικὴ ἁρχή. ᾽Αλλὰ πρέπει νὰ παραδεχτοῦμε πὼς καὶ αὐτὸς ὃ διαχωρισιὸς ὣς ἔνα σημεῖο δὲν εὐσταθεί. Καὶ πραγματικά, στὸ: ρεαλισμὸ «ἀντιχειμενικότητα» κάθε ἄλλο παρὰ θὰ πεῖ πὼς ἡ καλλιτεχνικἡ δημιουργία στὸ ρεαλιστὴ παύει γὰ ἐκφράζει τὶς προσωπικὲς ἀπόψεις καὶ τὰ αἵσθήµατά του, τὸ προτσὲς ποὺ καθορίζει τὴν αἴσθητικὴ σχέση του πρὸς τὸν κόσμο: ἄρα οὔτε κι εδώ µπαίνει τὸ ορόσηµο ἂνάμεσα στὸ ρεαλισμὸ καὶ τὸν ρωμαντισμό. 

Τὰ ὑποκειμενικὰ αἰσθήματα καὶ οἱ ἀπόψεις τοῦ ρεαλιστῇ καλλιτέχνη ἑκφράζονται στὺ ἔργο που χωρὶς νὰ ἀποσπῶνται ἀπὸ τὴ γνώση τῆς ἄντικειμενικής πραγματικότητας, ἀπὸ τὴν ἀληθινὴ ἀπεικόγισή της, τὴν ἐπίδραση πάνω σ᾿ αὐτὴν μὲ τὰ µέσα τῆς τέχνης. Στὸ πραγματικὰ ρεαλιστικὰ ἔργα ἡ ἅλήθεια τῆς ζωῆς μπορεῖ νὰ ἀποχαλυφθεῖ μὲ µέσο τὸ ὑποκειμενικὸ αἴσθημα τοῦ καλλιτέχνη καὶ νὰ ἔχη τόση ἐκφραστικὴ δύναμη ποὺ ὁ νατουραλιστής, παρὰ τὸ ραφιναρισµένο τρόπο ποὺ ζωγραφίζει τὸν ὑλικὸ κόσμο, ποτὲ δὲ θὰ φτάσει.

Στὴ Ῥωμαντική τέχνη ἐξογκώνεται τὸ ὁποκειμιενικὸ στοιγεῖο γιατὶ ὃ καλλιτέχνης ξεμακραίνει ἀπὸ τὴν πραγµατικότητα. ᾽Αλλὸ ὑπάρχε: ξεμάκρεμα καὶ ξεμακρεμα. Αὐτό, ὅπως ξέρουμε προσφέρεται στὸ ρεαλιστὴ καλλιτέχνη γιὰ νὰ κυττάξει τὴν πραγικατικότητα κριτικά, μπορεῖ νὰ, γίνει µέσο γιὰ ὄντικειμενικὴ ρεαλιστικἡ ἀπεικόγιση. Όμως στοὺς ρωμαντικοὺς αὐτὸ τὸ ξεμάκρεμα ἀπὸ πὴν πραγματικότητα παίρνει ἄρρωστες φόρμες, γιατὶ καταστρέφει σ' αὐτὴν τὸ ἱστορικά συγκεκριµένο, Στοὺς ρωμαντικοὺς ὁ ἀγώνας ἐναντίον στὴ µισητὴ πραγματικότητα συχνὰ ἔφτασε νὰ γίνει ἀτομικιστικὴ ἐξέγερση ὑπερόπτη ἀναχωρητή. Τέτοιος ἂναχωρητὴς εἶναι λόγου χάρη ὃ Μάνφρεντ τοῦ Μπάιρον. Αὐτὸς ἐκφράζει ξεκάθαρα τὰ χαραχτηριστικὰ τοῦ ρωμαντικοῦ ἥρωα. Ὁ ἹΜάνφρεντ ζεῖ κάπου στὸν παράξενο «ρωμαντικὸ» κόσμο, σὲ ανειρήνευτη ἀντίθεση μὲ τὴν ἐπίγεια πραγµατικότητα. Ἡ ἀγάπη γιὰ τὴν ἐλευθερία χαὶ τὸ ὀργισμένο πνεῦμα προβάλλονται ὁλότελα αφηρημένα. Στὴν οὐσία αὐτὸς δὲν εἶναι χαρακτήρας παρµένος στὴ γήϊνη ὑλικότητά που, παρὰ κατάσταση ποὺ δείχνει τὸ πνεῦμα τοῦ ποιητῆ. Μονάχα σ᾿ αὐτὸ τὸ νόημα ἡ μορφὴ τοῦ Μάνφρεντ εἶναι ἀληθινή, γιατὶ ἄναπαράγει ρωμαντικὰ ρωμαντικοὺς στοχασμοὺς ποὺ δὲν τοὺς βρίσκουµε μονάχα στὸν Μπάῦρον. Ὅταν στὶς ρωμαντικὲς εἰκόνες - ήρωες ὑπάρχουν ἀληθινὰ αὐτοὶ οἱ στοχασμοί, ὅταν αὐτὲς οἳ μορφὲς ζοῦν τὸν πόνο, τὴν ὀργή, τὰ ξεσπάσματα καὶ τὶς προσδοκίες ποὺ ἡ πραγματική ζωὴ γεννάει στοὺς ἀνθρώπους, ἀποχτοῦν μεγάλη συγκινησιακὴ δύναμη. Ἔνῶ όταν στη σχιαγρἀφηση τῶν ἠρώων τὰ «ρωμαντικά γνωρίσματα» δὲν ἔχουν πραγματικὸ περιεχόµενο, Γίνονται στεγνὸς καλλιτεχνικὸς τρόπος. μόδα --- ἡ «ρωμαντικότητο» μεταπίπτει σὲ παραµορφωµένη ἕπαρση. Γιὰ τὸν Σίλλερ, ὅπως καὶ γιὰ τὸν Μπάῦρον καὶ τοὺς ἄλλους κλασικοὺς τοῦ ρωμαντισμοῦ, «ὅ οὐρανὸς τοῦ ρωμαντισμοῦ» εἶναι ἰδανικό, θέση ἀπ᾿ ὅπου διεξάγεται ὃ ἀγώνας ἐναντίον στοὺς μισητοὺς κοινωνικοὺς θεσμούς. Κι ἐξάλλου, δὲν εἶχαν ἀκόμη καταλάβει τὸ πραγματικὸ Ἱστορικὸ περιεχόµενο στὸν ἄγώνα ποὺ ἔκαναν γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς προσωπικότητας, δὲν εἶχαν ἀντιληφθεῖ ποιὸ πρακτικὸ νόημα θὰ ἔπαιρνε αὐτὴ ἡ ἐλευθερία στὶς συνθῆκες τῆς ταξικῆς κοινωνίας. Στὰ ἔργα ποὺ ἔφτιαξαν οἳ ρωμαντικοὶ ποὺ διαδέχτηκαν τὸ Σίλλερ καὶ τὸν Μπάῦρον δὲν ὑπάρχει πραγματικὸ ἱστορικὸ περιεχόµενο, ἄληθινὰ Ἱστορικὰ ὀγειροπολήµατα. Σ' αὐτούς, οἳ ρωμαντικὲς φόρμες καὶ οἳ καλλιτεχνικοὶ τρόποι λὲς καὶ ὑπάρχουν αὐτοὶ καθαυτοί, Ἡ τέχνη τους δὲν ἔχει ψυχή. 

Όμως, καὶ στα κλασικά φανερώµατά του ὃ ρωμαντισμὸς μένει μιὰ τέχνη λίγο ὣς πολὺ ἀφηρημένη. Τῆς εἶναι ἄπρόσιτος ὃ πλοῦτος σὲ διαφοροποιήσεις ποὺ διαθέτει ὃ ρεαλισμός. Στὰ ρωμαντικὰ ἔργα ἡ ζωὴ προβάλλει ἢ σὰν φανταστικὴ ἰδανικότητα (εἰκόνες γιὰ τὸ µέλλον στὴν ποίηση τοῦ Σἐλλεῦ), ἢ σὰν ὁλότελα πεζὸς καιροσκοπισμὸς («Μπρὰντ» τοῦ Ίψεν). Στὶς γενικεύσεις του ὁ ρωμαντισμὸς ἀγνοεῖ την πολυμορφία τῆς ζωῆς καὶ τοὺς πραγματικοὺς δρόµους ποὺ πρέπει ν΄. ἀκολουθήσει κανεὶς γιὰ νὰ ἐνσαρκώσει τὸ ἴδανικό. Αλλὰ καὶ τὸ ἴδιο τὸ ἰδανικὸ στοὺς ἀντιδραστικοὺς ρωμαντικοὺς ἔπαιρνε αναδρομικὸ νόηµα (τὸ θέµα γιά πισωγύρισμα στὸ μεσαίωνα ποὺ πρόβαλε σὰν ἀντίδραση στὴ γαλλικὴ ἐπανάσταση, τὸ θέµα γιὰ θρησκευτικὴ - μυστικιστικὴ µετάπλαση τῆς πραγματικότητας καὶ τὰ παρόµοιά τους). Οἱ ρομαντικοί, ὅταν ἐνσαρκώνουν καλλιτεχνικὰ τὶς ἰδέες τους δὲν µποροῦν ν᾿ ἀποφύγουν τὶς ἀναπόσπαστες ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ φύση τῆς τέχνης συγκεκριµένα - αἰσθητὲς φόρμες, τὴν ὑλικότητα οτὶς εἰκόνες. “Ωστόσο, ἂν γιὰ τοὺς ρεαλιστὲς ἡ ὀναποραγωγὴ τῆς ζωῆς στὴν πραγµατικὴ ἐνέργειά της, σὲ ὑλικὲς φόοµες, εἶναι κρυφὸς πόθος, ἐσώτερη προσδοκία, σὲ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς ρωμαντικοὺς (Νοβάλις, Τὶκ κ.ᾶ.) εἶναι μονάχα ανάγκη. Σ' αὐτοὺς ἡ ὑλικὴ ἐνέργεια τῆς τέχνης εἶναι ἐμπόδιο γιὰ τὸν ἐλεύθερο καλλιτεχνικὸ στοχασμό, Μιὰ καὶ εἶναι ἀναγκασμένοι νὰ χρησιμοποιήσουν τὶς ὑλυκὲς φόρμες, οἱ ρωμαντικοὶ --- καθένας μὲ δικό του τρόπο --- προσπαθοῦσαν νὰ τὶς γκρεμίσουν ἢ νὰ ἔξασθενίσουν τὴ δύναμή τους, ἄλλοτε μὲ ρωμαντικὴ εἰρωνεία, ἄλλοτε μὲ παιχνιδίσµατα τῆς φαντασίας, ἄλλοτε μὲ καταφυγή στὸ μυστικισμό. Καὶ μ' ὅση πιὸ πολλὴ ἐπιμονή καὶ «συνέπεια» ἀκολουθοῦσε ὃ καλλιτέχνης τὸν κανόνα του, τόσο πιὸ πολὺ στρύµωχνε τὶς συγχεκριµένες εἰκόνες τῆς πραγματικότητας, τόσο στὸ ἔργο του στέγνωνε ἡ ἀπεικόνιση καὶ η ἔκφραση.

Ὁ ρωμαντισμὸς δὲν ἔχει ὁμοιογένεια. Κι αὐτὸ ισχύει ὄχι μονάχα ἀπὸ πολιτική ἄποψη παρὰ καὶ ἀπὸ αἰσθητικὴ πού, φυσικά, σχετίζεται μὲ τὴν πρώτη. Τὰ γνωρίσματα καὶ οἳ ἰδιομορφίες τοῦ ρωμαντισμοῦ ποὺ ἄναφέραμε ἐδῷ ζοῦν σ᾿ αὐτὸν ὡς τάση μὲ πολλὲς ποραλλαγές, Ἐξάλλου, ρωμαντικὲς ἀκρότητες (ἀπὸ ἄποψη καλλιτεχνικὴ) τὶς πιὸ πολλὲς φορὲς συναντοῦμε σὲ καλλιτέχνες ποὺ ξεσπαθώνουν ρωμαντικὰ ἐγαντίον στήν πραγματικότητα γιὰ νὰ γυρίσουν τὴν ἱστορία ἀνάποδα. Στοὺς ρωμαντικοὺς ποὺ ἀνήκουν στὴν προοδευτικἡ κατεύθυνση καὶ βρίσκονται κοντὰ στὰ ἐπαναστατικὰ κινήματα, συχνά, ὑπάρχουν πιὸ πολλοὶ δεσμοὶ μὲ τὴν κουνωνικοϊστορικὴ πραγματικότητα, καὶ ὃ ὄποκειμενικὸς κόσμος τους --- κάτι ποὺ πρὶν ἀπὸ ὅτιδήποτε ἄλλο ἀπασχολεῖ τὴ ρωμαντικὴ τέχνη --- εἶναι περισσότερο διαποτισµένος ἀπὸ ἄντικειμενικότητα καὶ µέσα του «ἀχτιδοβολάει» ἡ ζωή. 

Οἵ αἰσθητικὲς ἀρχὲς καὶ οἱ διαφορὲς ἀνάμεσα στὸ ρεαλισμὸ καὶ τὸ ρωµαντισμό, ὅμοια ὅπως καὶ στὶς ἄλλες καλλιτεχνικὲς κατευθύνσεις, δὲν γεννιοῦνται στὸν κλειστὸ κόσμο τῆς τέχνης --- ἀπὸ τὴν «καθαρὰ καλλιτεχνική» πείρα --- παρὰ ἐκφράζουν τὶς ἰδεολογικὲς καὶ κοινωνικὲς ἄντιθέσεις, τὶς τάσεις καὶ τὶς διαθέσεις. Χωρὶς νὰ σταθοῦμε στὴν ἰδεολογικὴ ἔχθρα ποὺ παρουσιάζουν τὰ φαινόμενα τῆς τέχνης ἃς ποῦμε στὸ κατάµεστο ἀπὸ δημοκρατικὸ πγεῦμα ἔργο τοῦ Σταντὰλ καὶ στὸν ἀντιδραστικὸ ρωμαντισμὸ τοῦ Σατωμπριάν, θὰ ποῦμε πὼς ἀκόμη κι ἀγάμεσα στοὺς ρωμαντικοὺς καὶ τοὺς ρεαλιστὲς ποὺ ἔχουν δημοκρατικὲς τάσεις δὲν ὑπάρχουν μονάχα «διαφορὲς στοὺς καλλιτεχνικοὺς τρόπους» παρὰ καὶ διαφορὲς ἰδεολογικές. 

Τὸ θέµα --- ρωμαντικὴ ρήξη μὲ τὴν κοινωνία --- στοὺς «ληστές», τὸν «Μάνφρεντ», τοὺς «Τσιγγάνους», τὸ «Δαίμονα», ἣ πικρὴ εἰρωνεία στοὺς στίχους τοῦ Χάινε, τὸ ὀνειροπόλημα στὴν ποίηση τοῦ Σέλλεῦ εἶναι φαινόμενα που ἀπὸ πολιτικὴ ἄποψη μοιάζουν πολὺ μὲ τὰ ἔργα ποὺ δημιούργησαν οἱ κριτικοὶ ρεαλιστὲς ποὺ ἀγωνίστηκαν γιὰ τὶς δημοκρατικὲς θέσεις. ᾽Αλλὰ καὶ κάτι ἄλλο: αὐτὰ τὰ φαινόμενα δὲ χρωστιῶνται στὴν αὐθαίρετα διαλεγµένη φόρμα (γιὰ τὴ δοσµένη περίπτωση τὴ ρωμαντικὴ) ποὺ ἐκφράζει πάντα τὶς ἴδιες φιλελεύθερες ἰδέες. Σ’ αὐτά, ἡ ρωμαντικὴ φόρμα ἔχει σχέση μὲ καθορισμένες ἴδιομορφίες, χαρακτηριστικὲς γιὸ τὴν τοτεσιγἡ χοσµοθεωρία τοῦ Σίλλερ, νοῦ Μπάῦρον, τοῦ Πούσκιν), τοῦ Λέρμοντοφ, τοῦ Χάῑνε, τοῦ Σέλλεῦ, κι ἀκόμη, μὲ τὶς ἵστορικὲς συνθῆκες καὶ τὸν περίγυρο ὅπου ζοῦσαν αὐτοὶ οἱ μεγάλοι ποιητές, Θὰ μπορούσαμε γιὰ κάθε συγκεχοιµένη περίπτωση νὰ δείξουμε τὶς ἆδυναµίες καὶ τὴ δύναμη ποὺ ἔχει ἡ ρωμαντικὴ θέση στοὺς ποιητὲς ποὺ ἀναφέραμε, "Όμως αὐτὸ εἶναι εἶδικὸ πρόβληµα. 'Ἐδῶ, τὸ πιὸ σπουδαῖο εἶναι νὰ. τονίσουμε πὼς τὸ νὰ καταφύγει ἕνας καλλιτέχνης στὸ ρωμαντισμό, αὐτὸ δὲν ἐξαρτιέται μονάχα ἀπὸ τὴν προσωπικἡ κρίση του, τὶς διαφορὲς στὴν νοοτροπία κλπ., παρὰ καὶ σὲ πολὺ πιὸ βαθιὲς κοινωνικὲς αἰτίες.

Τέλος, πρέπει νὰ τονίσουμε ἀκόμη μιὰ σπουδαία ἰδιομορφία πῶ παρουσιάζει ἡ καλλιτεχνική ἐξέλιξη τῆς ἀνθρωπότητας: στὰ ἔργα τέχνης ἡ αἰσθητικὴ δύναμη δὲ βρίσκεται σὲ ἆμεσο δεσμὸ μὲ τὴ στάθμη ὅπου ἔχει φτάσει ἡ ρεαλιστικὴ γνώση τῆς πραγματικότητας. Στὴν ἀληθινὴ τέχνη κάθε κατεύθυνση ἀντικοθρεφτίζει μὲ δικό της τρόπο τὴν ἀλήθεια τῆς ζωῆς, γι αὐτὸ καὶ ἔχει δικές της πηγὲς ποὺ συγκινοῦν αἰσθητικά, δικά της µέσα γιὰ ἰδεολογική. ἠθικὴ χαὶ συγκινησιακὴ ἐπίδραση πάνω στὸν ἄνθρωπο. Ἡ ποιητικὴ νοσταλγία τοῦ Βέρθερου δὲν ὢχριᾶ μπροστὰ στὸ µυθιστόρηµα γιὰ τὸν Βίλχελμ Μάιστερ, Καὶ ὁ ἐνθουσιασμὸς ποὼ νιώθουμε διαβάζοντας τὸ µυθιστόρηµα «Μάνα» δὲν μᾶς ἐμποδίζει νὰ ἐκτιμήσουμε τὰ ρωμαντικά ἔργα τοῦ Γκόρκι. Ἡ τέχνη χάνει τὴν αἰσθητικὴ δύναμή της ἅμα ὁ καλλιτέχνης ἀρχίσει νὰ ὑποτάζει τὴν ἀλήθεια τῆς ζωῆς στὶς ἴδέες ποὺ ἔχει ἀπὸ τὰ πρὶν στοχαστεῖ ἢ στοὺς καλλιτεχνικοὺς τρόπους. "Άμα στανικὰ κάνει ρωμαντικὸ αὐτὸ ποὺ δὲν ἔχει ρωμαντισμὸ ἢ, προσγειώνει, συντρίβει τεχνητὰ μιὰ μορφὴ ποὺ ἀπὸ τὴν οὐσία της εἶναι ρωμαντική. 

Τὸ συγκεκριµένα - αἰσθητικὸ πλησίασμα στὴν τέχνη προυποθέτει τὴν ἱκανότητα νὰ καταλαβαίνει κανεὶς καθετὶ ποὺ κοινωνικὰ καὶ αἰσθητικὰ εἶναι ἀξιόλογο στὶς διάφορες καλλιτεχνικὲς κατευθύνσεις. Νὰ νιώθει καὶ νὰ ἄξιολογεῖ τὸ γενικό, τὸ χαραχτηριστικὸ γιὰ ὅλα τὰ σημαντικὰ ἔργα τέχνης, αὐτὸ ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴν αλήβεια τῆς ζωῆς καὶ τὴν ἄντικοθρεφτίζει, κι ἀκόμη, τὸ εἶδικό, τὸ ξεχωριστὸ σὲ κάθε ἔργο τέχνης, ἐκεῖνο ποὺ πάντα συνδέεται μὲ τὶς ἰδιότυπες ἰδιομορφίες ποὺ ἔχει τὸ αντικαθρέφτισμα τῆς ζωῆς στὴν τέχνη κάθε κατεύθυνσης καὶ κάθε καλλιτέχνη.