Peter Hacks: Οι αγγλικές ρίζες του γερμανικού ρομαντισμού

Σελίδες 5-23 από το βιβλίο "Zur Romantik" του Peter Hacks, Konkret Literatur Verlag, Αμβούργο, 2001

Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για την αγγλική λογοτεχνία αν πρώτα δεν μιλήσουμε για την Αγγλία. Είναι προφανές πως η λογοτεχνία των Άγγλων είναι πολύ στενότερα συνδεδεμένη με τη χώρα καταγωγής τους από ό,τι πολλές άλλες λογοτεχνίες με τη δική τους. Είναι κάτι που έχει παραμείνει τόσο απαράλλαχτο στην ιδιοσυγκρασία αυτών των νησιωτών τα τελευταία χίλια χρόνια που μας κάνει να τους βρίσκουμε κάπως περίεργους, αλλά πάντα "τυπικά Άγγλους". Η αγγλική λογοτεχνία, επίσης, είναι ασυνήθιστα "τυπικά αγγλική".

«Σε καμία άλλη δυτική βιομηχανοποιημένη χώρα», το περιοδικό «Der Spiegel» ενημέρωσε τους αναγνώστες του στις 5 Απριλίου 1999, «το χάσμα ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους δεν είναι μεγαλύτερο από ό,τι στη Βρετανία. Η ανισότητα αυτή είναι μεγαλύτερη στο Ηνωμένο Βασίλειο ακόμα κι από ό,τι στις ΗΠΑ». Εφιστώ την προσοχή σας στο «ακόμα κι από ό,τι στις ΗΠΑ» γιατί από κάθε άλλη άποψη - δίψα για πολεμική εξάπλωση, οικονομική επιτυχία και συνήθεια διάδοσης της ιδέας της ελευθερίας στους άλλους λαούς με τη βία - η βορειοαμερικανική πρώην αποικία έχει διαδεχθεί και υπερκεράσει τέλεια την αγγλική μητρόπολη. «Όσο μεγάλη είναι η αντίθεση εντός της Αγγλίας μεταξύ του τεράστιου πλούτου και της απόλυτης φτώχειας...», γράφει ο Χέγκελ στο δοκίμιό του «On the English Reform Bill». Το δοκίμιο χρονολογείται από το 1831. 

Καταλαβαίνετε, λοιπόν, τι εννοώ μιλώντας για σταθερό, απαράλλαχτο, τυπικό στην αγγλική ιστορία. Όσον αφορά την ταξική αδικία, η Αγγλία ήταν πάντα, και είναι ακόμα, στην πρώτη γραμμή.

«Όσο τεράστια μέσα στην Αγγλία», διδάσκει ο Χέγκελ, «είναι η αντίθεση μεταξύ του μεγάλου πλούτου και της απόλυτης φτώχειας, τόσο μεγάλη και ελαφρώς μεγαλύτερη είναι αυτή μεταξύ των προνομίων της αριστοκρατίας της και των νομικών σχέσεων και των νόμων όπως αυτοί υπάρχουν στα πιο πολιτισμένα κράτη της ηπείρου». Άλλωστε, είναι γνωστό ότι «η μεγαλοπρέπεια και ο θόρυβος της τυπικής ελευθερίας» στην Αγγλία βασίζεται σε δύο ιστορικές στιγμές κατά τις οποίες οι Άγγλοι βαρόνοι έκοψαν τη σανίδα σωτηρίας του αναπτυσσόμενου κράτους και έδωσαν δυο τελεσίγραφα σε δύο αδύναμους βασιλιάδες, για να κερδίσουν απρόσκοπτη αυθαιρεσία. Πρώτα εκβίασαν τον Βασιλιά Ιωάννη τον Ακτήμονα και κέρδισαν τη Μάγκνα Κάρτα, και μετά, τον Γουλιέλμο Γ', και κέρδισαν τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων. Η «ελευθερία των βαρώνων εναντίον του μονάρχη» καταδίκασε «το έθνος σε απόλυτη υποτέλεια», λέει ο Χέγκελ στη Φιλοσοφία της Ιστορίας. «Ο χρόνος της μετάβασης από τη φεουδαρχική στην κεφαλαιουχική ιδιοκτησία πέρασε χωρίς την παραχώρηση γαιών στην αγροτική τάξη». Ο Χέγκελ κατηγορεί την Αγγλία ότι δεν είχε κάνει ποτέ αναδιανομή των γαιών. Αυτή είναι η αλήθεια. Στην Αγγλία, καμιά από τις τρεις κλασικές μεθόδους αναδιανομής των γαιών που έλαβαν χώρα στην ευρωπαϊκή ήπειρο, δεν συνέβη ποτέ. Ούτε μέσω κάποιας απόλυτης μοναρχίας (όπως στη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου), ούτε μέσω αστικής επανάστασης (όπως στη Γαλλία), ούτε μέσω Παλινόρθωσης (όπως στη Γερμανία του Μπίσμαρκ) δεν χτίστηκε ποτέ στην Αγγλία εκείνος ο σύνδεσμος μεταξύ του μεγάλου κράτους και του λαού, που έρχεται μέσω της αγροτικής μεταρρύθμισης. Αντίθετα, στην Αγγλία, οι ασύδοτοι βαρώνοι, χωρίς να φοβούνται κανέναν βασιλιά, εξελίχθηκαν, μέσω των περιφράξεων, σε ασύδοτους καπιταλιστές, και αυτό ισχύει ως σήμερα.

Ο ρομαντισμός έβλεπε κάποια πράγματα διαφορετικά από ό,τι ο Χέγκελ. Ο Adam Müller, στο "Feudalismus und tiers-etat", 1809, δεν μπορεί να κρύψει το θαυμασμό τους Άγγλους βαρώνους του Μεσαίωνα. «Το Φεουδαρχικό Σύνταγμα αποτέλεσε στην πραγματικότητα τη βάση του πολυδιαφημισμένου Βρετανικού Συντάγματος. Αυτή είναι η νομοθετική αφοσίωση στο σύνολο και στο αιώνιο συμφέρον του κράτους, η αιώνια αλληλεπίδραση μεταξύ ελευθερίας και αληθινού νόμου».

Τουλάχιστον ας δώσουμε τον τελευταίο λόγο στον Χέγκελ.

«Σχεδόν κανένα παρόμοιο σύμπτωμα της πολιτικής εξαχρείωσης ενός λαού δεν μπορεί να βρεθεί πουθενά αλλού». Από τους τρεις στόχους της αστικής επανάστασης, οι Άγγλοι δεν επιδίωξαν ποτέ, ούτε καν εκ πρώτης όψεως, τους δύο: καμία ισότητα και καμία αδελφότητα. Είχαν την ατυχία να γνωρίζουν μόνο την ελευθερία. Ζούσαν άνευ πραγματικής βασιλείας και σε εσωτερική σύγχυση. Έχω αναφέρει εκείνα τα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στον Άγγλο πολίτη να αντέξει μια τέτοια κατάσταση. Ο θετικισμός των προνομίων, για παράδειγμα, είναι ανθεκτικός χάρη σε έναν σχολαστικό θετικισμό που, μη ρωτώντας για τα αίτια, τουλάχιστον γλιτώνει από το ερώτημα "πώς προέκυψε η δύναμη των ισχυρών". Στην απάρνηση της γνώσης υπάρχει βέβαια μια ορισμένη κατάργηση της πραγματικότητας, αλλά τελικά αυτός είναι ο σκοπός.

«Όλοι οι Άγγλοι», αποκαλύπτει ο Γκαίτε στον Έκερμαν στις 24 Φεβρουαρίου 1825, «είναι εντελώς ξένοι σε κάθε εγγενή προβληματισμό, σε κάθε ενδοσκόπηση. Αλλά είναι υπέροχοι ως πρακτικοί άνθρωποι». Ο νησιώτης προσπαθεί να μην τσακωθεί ποτέ με τον κόσμο γύρω του. Δείχνει πάντα ψυχραιμία. Έχει ακριβώς εκείνο το σετ καλών τρόπων που καταδικάζει αυστηρά κάθε αναφορά πολιτικών ή φιλοσοφικών ζητημάτων. Επιπλέον, η αμφιβολία και ο πνευματισμός τον προστατεύουν από τη σκέψη που φοβάται. Εξασκεί την άκρως βρετανική τέχνη του να συμβιβάζεται με την ατυχία και είναι μάστορας της υποκρισίας, της λοξοτομής. Η συμβατικότητα των Γάλλων, που είναι αρκετά κακή, μιμείται τουλάχιστον τις κοινοτοπίες της αυλής, η συμβατικότητα των Άγγλων μιμείται τις κοινοτοπίες του τοπικού ιερέα και της γειτονιάς. Στον Άγγλο αρέσει να δοκιμάζει τις δυνάμεις του στη φιλανθρωπία. Καταδικάζει τον πορτοφολά στην αγχόνη και δίνει φιλοδωρήματα στον αστυνομικό.

Δυο έθιμα, επίσης, προστατεύουν τους Άγγλους από τις συγκρούσεις: το χιούμορ και η κηπουρική. Οι Άγγλοι είναι πραγματικά υπέροχοι χιουμορίστες. γιατί οι διαφορές τους πραγματικά δεν έχουν σημασία. Η κηπουρική είναι ένας τρόπος να μετατραπεί η άνεση σε χάος. Δεν θέλω όμως να εννοηθεί ότι όλα αυτά τα έθιμα είναι κακά έθιμα και όλοι οι Άγγλοι είναι κακοί. Η Αγγλία είναι μια μεγάλη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία, μια παλιά θαλασσοκράτειρα και η εφευρέτης του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού. Παρ' όλες τις ομοιότητες στους θεσμούς, η Αγγλία δεν είναι Κουρδιστάν. Είναι αναπόφευκτο ότι παρήγαγε πολιτικές, επιστημονικές και λογοτεχνικές μορφές του κόσμου, πνεύματα μοναδικού βεληνεκούς που είναι απαραίτητα για την ανθρωπότητα. Τα ονόματά τους είναι: William Shakespeare, Elizabeth I, Oliver Cromwell, Thomas Hobbes, Isaac Newton, Adam Smith, Charles Darwin, George Bernard Shaw. Η Γαλλία, η Γερμανία και η Ρωσία έχουν επίσης κάποιους, αλλά καμία άλλη αυτοκρατορία εκτός από την Αγγλία δεν έχει κάτι παρόμοιο. Για σύγκριση. Η λαμπρή ελίτ των Γερμανών περιλαμβάνει τους Νικόλαο Κοπέρνικο (αν ήταν Γερμανός), Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε, Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ, Χάινριχ Χάινε και Καρλ Μαρξ. Οι εξέχοντες Γάλλοι είναι οι: Armand Jean Richelieu, Pierre Corneille, Louis XIV, Jean Racine, Francois Marie Voltaire και Maximilien Robespierre. Και οι Ρώσοι: Ιβάν Δ', Πέτρος Α', Αικατερίνη Β', Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν και Ιωσήφ Βισσαριόνοβιτς Στάλιν. Η γαλλική λίστα είναι πρωτίστως πολιτική. Οι Ρώσοι έχουν μόνο πολιτικούς, οι Γερμανοί ούτε έναν.

Μπορούμε να πούμε ότι κάποιος αγαπά τους Άγγλους περισσότερο από την Αγγλία. Εγώ, πχ, αγαπώ τη Γαλλία περισσότερο από τους Γάλλους. Η λέξη «Romantik» προέρχεται από την αγγλική λέξη «ρομαντισμός». Ο πρώτος Γερμανός που χρησιμοποίησε τη λέξη στη γερμανική της μορφή, αποδίδοντας την αγγλική έννοια, ήταν ο Χέρντερ. Στη συνέχεια, ο Friedrich Schlegel επαναπροσδιόρισε τον όρο. Μέχρι το 1800, κανένας Άγγλος ή Γάλλος δεν είχε διαβάσει έστω και ένα γερμανικό βιβλίο· παρεμπιπτόντως, αυτό ισχύει ακόμα και σήμερα, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι αρνούνται πεισματικά να διαβάσουν Γερμανούς. Οι Γερμανοί, από την άλλη, καθυστερημένοι και σεμνοί όπως ήταν, άντλησαν τους κανόνες της τέχνης από τους Γάλλους και το θάρρος να παραβιάζουν τους κανόνες της τέχνης από τους Άγγλους.

Ο Γκαίτε, που δεν είναι υποστηρικτής της Αγγλίας, ευχαριστεί ρητά τους Άγγλους που τον βοήθησαν να ξεπεράσει ορισμένες στενομυαλιές του Διαφωτισμού. Αυτά είναι επιρροές, και τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί ενάντια στις επιρροές στη γραφή.

Ομολογουμένως, αυτές οι αγγλικές επιρροές στη γερμανική λογοτεχνία του 1800 είναι λίγο ασυνήθιστες και, σαν να λέγαμε, λίγο δυσανάλογες σε σχέση με τις γαλλικές ή άλλες. Ο Θρήνος του Έντουαρντ Γιανγκ, ή οι Νυχτερινές Σκέψεις για τη Ζωή, τον Θάνατο και την Αθανασία, ανεξάρτητα από το πόσο πικρόχολες ακούγεται πάντα, οξύνονται μόνο στους "Ύμνους στη Νύχτα" του Novalis ως μια επίθεση εναντίον ολόκληρου του Διαφωτισμού. Μόνο στον Novalis η νύχτα έχει πρόσβαση στη δική του παράλογη αλήθεια, και το φως αντιπροσωπεύει το κακό. Τα ποιήματα του Τόμας Τσάτερτον από τον μοναχό Ρόουλι, τον οποίο εφηύρε, χρησιμοποιούνται κατά λάθος στην εισαγωγή, την οποία ο Λούντβιχ Τηκ τοποθετεί πριν από το «Herzensergussungen Eines Kunstliebeden Klosterbruer» του Wackenroder. «Γι’ αυτό όλοι οι καλλιτέχνες πρέπει να είναι μοναχοί», γκρινιάζει ο Γκαίτε. «Η τρέλα ενός Γάλλου δεν είναι τόσο τρελή, όσο η τρέλα ενός Γερμανού», παρατηρεί ο Χάινε στη «Ρομαντική Σχολή». Το ίδιο ισχύει ακόμα και για την αγγλική. 

Η Αγγλία έχει το εθνικό κράτος ως δώρο της γεωγραφίας. Δεν θα γινόταν ποτέ κράτος αν δεν ήταν νησί. Επιτρέψτε μου μια γρήγορη ματιά στην κρίσιμη περίοδο της αγγλικής ιστορίας, από το πρώτο μισό του 16ου έως το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Ο Ερρίκος Η' ανοίγει προοπτικές για τη συγκρότηση ενός κράτους και εφευρίσκει ακόμη και μια απολυταρχική θρησκεία. Η Ελισάβετ Α' οδηγεί την Αγγλία στο υψηλότερο επίπεδο κυβερνησιμότητας.

Η Ελισάβετ, όμως, έμεινε χωρίς διάδοχο, γιατί πάντα έλεγε ότι είναι παντρεμένη με την Αγγλία. Μάλλον θα έπρεπε να είχε δεχτεί την πρόταση γάμου του Ιβάν του Τρομερού. Ο Ιάκωβος Α', γιος της Μαρίας Στιούαρτ, παίζει το στέμμα στα ζάρια, ο Κάρολος Α' το χάνει (και μαζί χάνει και το κεφάλι του), ο Κρόμγουελ θα ήταν μεγάλος μονάρχης αν δεν ήταν, δυστυχώς, πουριτανός, ο Κάρολος Β' και ο Ιάκωβος Β' προσπάθησαν να μιμηθούν τον Λουδοβίκο ΙΔ' και να φτιάξουν έστω την τελευταία στιγμή ένα παλινορθωμένο μεγάλο κράτος. Κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό να συμβεί. Με την "ένδοξη επανάσταση" των βαρώνων το 1688 η οπισθοδρόμηση γίνεται αμετάκλητη, και με τον Γουλιέλμο τον Γ' η ανάπτυξη ενός συγκεντρωτικού βασιλείου στη Βρετανία έχει τελειώσει για πάντα και ανεπιστρεπτί. Από την εποχή του Γεωργίου Α', η Αγγλία έγινε ξανά μια τόσο μεσαιωνική κοινωνία σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ η ελισαβετιανή εποχή. Ο ρομαντισμός είναι η παραγωγή της Ένδοξης Επανάστασης, δηλαδή το hangover μετά τον χαμένο απολυταρχισμό της Ελισάβετ, τη χαμένη αστική επανάσταση του Κρόμγουελ και τη χαμένη παλινόρθωση του Καρόλου Β'. Με τον Γουλιέλμο τον Γ' η ελπίδα έσβησε και το κόμμα των Ουίγων δημιουργήθηκε. Αν η Αγγλία είναι το ρομαντικό νησί σε αυτόν τον κόσμο, τότε οι Ουίγοι είναι το ρομαντικό κόμμα σε αυτό το νησί. Η απόκοσμη πτυχή της κατάστασής τους τους οδηγεί στην ανάπτυξη της νουβέλας φαντασμάτων, την οποία επιλέγουν να ονομάσουν γοτθικό μυθιστόρημα και που πρέπει επομένως να την ονομάσουμε κι εμείς έτσι. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτό το είδος λογοτεχνίας συγγράφεται εξ ολοκλήρου από Ουίγους βουλευτές. Από αυτό το είδος του γοτθικού μυθιστορήματος, ο γερμανικός ρομαντισμός είναι κάτι παραπάνω από επηρεασμένος. Τα σημαντικότερα έργα της ρομαντικής σχολής αντιγράφονται από κορυφαία παραδείγματα του γοτθικού μυθιστορήματος.

Ένα από αυτά είναι το The Monk του Matthew Gregory Lewis, βουλευτή των Ουίγων από το Hindon του Wiltshire, που επηρέασε τα "Ελιξήρια του Σατανά" του Ε. Τ. Α. Χόφμαν. Με αυτό θα ασχοληθούμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Το γερμανικό και το ρομαντικό αντίστοιχο των "Reflections on the Revolution in France" του Edmund Burke είναι το "Die Christenheit oder Europa" του Novalis, ένα επιγονικό κείμενο που δεν θα μπορούσε να έχει υπάρξει χωρίς το πρώτο. Ο Μπερκ ήταν σπουδαίος ρήτορας και μέλος των Ουίγων για το Wendover, το Bristol και το Malton. Αν το "Reflections" δεν είναι γοτθικό μυθιστόρημα, είναι γοτθικό δοκίμιο. Αυτή η ανατριχιαστική επισκόπηση του κόσμου ήταν πιο δημοφιλής ως αναγνωστικό υλικό από οποιαδήποτε αισθητική ιστορία τρόμου. Η λέξη 'Whig', όπως και η λέξη 'Tory', είναι μόνο ένα όνομα και δεν σημαίνει τίποτα, ως όνομα τίποτα και ως πράγμα τίποτα. Οι Ουίγοι, όπως συμβαίνει στα δικομματικά συστήματα, δεν ήθελαν τίποτα περισσότερο από αυτό που ήθελαν οι Τόρις, ήταν απλώς το άλλο κόμμα. Ήξεραν πώς να ντύνονται με ένα χρώμα ελευθερίας, ακόμη και λαϊκής φιλικότητας, και υπήρχαν πράγματι Ουίγοι που κρατούσαν τέτοιες αξίες. Είναι οι λεγόμενοι Foxite Whigs, η πτέρυγα του φωτισμένου πρωθυπουργού Fox. Ανάμεσά τους ονόματα όπως η Mary Wollstonecraft, ο William Godwin, ο Thomas Paine. Τέτοιοι άνθρωποι δεν έχουν πολιτική σημασία. Χρησιμεύουν μόνο για να δώσουν τη φήμη του αριστερού στο κόμμα στο οποίο ανήκουν. Εάν, στην πορεία της ιστορίας, η άρχουσα τάξη πρέπει να διαπράξει ένα ιδιαίτερα βδελυρό έγκλημα, χρησιμοποιεί, από την εποχή του Νόσκε, έναν δεξιό σοσιαλδημοκράτη για να το πραγματοποιήσει, κι αυτό είναι επίσης νόμος των δικομματικών συστημάτων. Την εποχή που μιλάμε χρησιμοποιούσε ένα δεξιό Ουίγο. Στόχος ήταν η επανερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης ως ανωμαλίας, ως ανοσιουργήματος, για σκοπούς ευρωπαϊκής προπαγάνδας εναντίον της. Φυσικά, ήταν ακόμα πιο βολικό, αν ο συγγραφέας είχε τη φήμη προοδευτικού: η άρχουσα τάξη μπορούσε να πει χαιρέκακα στους διαφωτιστές "να, μέχρι κι ο δικός σας, σάς φτύνει κατάμουτρα".

Ένας δεξιός Ουίγος είναι πάντα πιο σθεναρά αντεπαναστάτης από έναν δεξιό συντηρητικό, τότε όπως και τώρα. Στην πραγματικότητα οι Τόρις υπό τους Πιτ ήταν το κόμμα που διεξήγαγε τον πόλεμο κατά της Γαλλίας. Αλλά κανένας Τόρις δεν μπορούσε να υποκινήσει ιδεολογικά τον πόλεμο τόσο επιτυχημένα όσο ο Ουίγος Μπερκ, πέρα από την ορθή ηθική και το καλλιεργημένο γούστο. Βασικά, ο Πρωθυπουργός Πιτ δεν ενδιαφερόταν για τη Γαλλική Επανάσταση. Ο Πιτ ήταν πρακτικός χαρακτήρας. Μια ηπειρωτική χώρα, η Γαλλία, ήθελε μια Ευρώπη χωρίς αγγλική επιρροή. Δεν χρειάζονταν άλλοι λόγοι για πόλεμο εδώ, η γαλλική γεωπολιτική ήταν αρκετή στον Πιτ για να την πολεμήσει. Και στην πραγματικότητα ο Πιτ θεωρούσε αρχικά την επανάσταση σχεδόν σαν καλή τύχη για την Αγγλία. Την υποστήριξε γιατί πίστευε ότι ήταν επιζήμια για τη σταθερότητα της Γαλλίας. Ο Μπερκ, από την άλλη, βλέπει την επανάσταση ως συμφορά από την αρχή. Ο Μπερκ μάχεται ενάντια στις ιδέες της Γαλλίας και μόνο μετέπειτα, δευτερευόντως, ενάντια στους στρατιώτες της Γαλλίας. Την ημέρα που ο Μπερκ θα δανείσει τη φωνή του στον κομματικό του εχθρό Πιτ, η ειρήνη θα χαθεί στον κόσμο.

Οι «Reflections» του Μπερκ έχουν τη μορφή ενός ιστορικού περιγράμματος από τις ημέρες της ένδοξης επανάστασης του 1688, το καθεστώς της οποίας ο Μπερκ απεικονίζει ως το βαθιά διατηρημένο μέσα στους αιώνες, το ιστορικά ουσιαστικό, το οργανικό, και συμβουλεύει κάθε πολίτη της Αγγλίας να μην το συγχέει στο ελάχιστο με τη Γαλλική Επανάσταση. Πουθενά, γράφει ο Μπερκ, η Ένδοξη Επανάσταση δεν προέβλεπε ότι ένας λαός θα έπρεπε να έχει το δικαίωμα να κρίνει τον βασιλιά του, παρόλο που αυτό φαινόταν ότι έκανε. Η ευημερία, γράφει ο Μπερκ, μπορεί να εδραιωθεί μόνο από καθιερωμένες και προνομιούχες τάξεις. Η ευημερία που έχει αναπτυχθεί με αυτόν τον τρόπο είναι η ελευθερία.

Μόνο οι ιδιοκτήτες έχουν δικαίωμα να κυβερνούν. Μόνο οι γαιοκτήμονες νοιάζονται για την ευημερία της κοινωνίας. Ο «αβλαβής αγώνας των συμμετεχόντων στην κυβέρνηση» βρίσκει αυτό που απαιτεί η χώρα, τη «μέση οδό». Ο αγώνας των γαιοκτημόνων ενάντια στον απολυταρχισμό και τον διαφωτισμό είναι η βασική αντίφαση της εποχής. Αυτό λέει, και τελικά έτσι το λέει και ο Χέγκελ. Την εποχή του φεουδαρχικού συστήματος, όλα ήταν καλά για τον κόσμο. Στην Αγγλία είναι ακόμα. Όπου, όπως στη Γαλλία, οι κατώτερες τάξεις εξουσιοδοτούνται, κυριαρχεί η ασέβεια και η ανομία. Οι απαγχονισμοί του Λουδοβίκου ΙΣΤ' και της Μαρίας Αντουανέτας και των τρυφερών παιδιών τους φέρνουν δάκρυα στα μάτια. Η βασιλοκτονία είναι σαν δολοφονία ιερέα, σαν πατροκτονία. Η εκκλησία πρέπει να είναι ανεξάρτητη από το κράτος και πολύ πλούσια. Μάλιστα, οι απαλλοτριώσεις της εκκλησιαστικής περιουσίας είναι το κύριο αντικείμενο της αγανάκτησης του Μπερκ. Ο εχθρός της ελευθερίας είναι η ισότητα. Ένα κράτος είναι ουσιαστικά θεϊκό, ή δεν είναι κράτος. Η κραυγή μάχης όλων των καλοπροαίρετων είναι: "ελευθερία και φεουδαρχία".

Όταν ο Novalis διάβασε τον Μπερκ, επινόησε το γνωστό απόσπασμα του Athenaeum του 1798: «Ο Μπερκ έγραψε ένα επαναστατικό βιβλίο ενάντια στην επανάσταση». (Πολλές αντεπαναστάσεις μετά τον Ρομαντισμό έχουν μεταμφιεστεί σε επαναστάσεις). Την επόμενη χρονιά ο Novalis κάθισε και έδωσε ξανά με τον τρόπο του αυτό που είχε δώσει ο Μπερκ. Αραιώνει και πνευματοποιεί το ιστορικό περίγραμμα του Άγγλου σε μια φαινομενολογία του Αγίου Πνεύματος. Η ζωή στο Μεσαίωνα ήταν μια υπέροχη εποχή, χαρούμενη, πολύχρωμη, γεμάτη ζωή υπό τη φροντίδα του Πάπα. Όλος ο κόσμος τροφοδοτήθηκε και εφοδιάστηκε επαρκώς με λείψανα. Οι επιστήμες άκμασαν. Και μετά, παρά τον ζήλο των Ιησουιτών, μια μοιραία τροχιά ξεκίνησε την πορεία της. Ήρθε με τη μορφή της Μεταρρύθμισης, του Διαφωτισμού και του απολυταρχισμού. Κάθε χαρά τελείωσε, κάθε ασφάλεια χάθηκε. Δεν πρέπει κανείς να «μοντελοποιεί» την ανθρωπότητα. Μόνο στις νεότερες μέρες μας, σε συνέχεια των Ιησουιτών, η Ρομαντική Σχολή επιφέρει την επιστροφή της Εκκλησίας και την ειρήνη μεταξύ των εθνών.

Το έργο αυτού του Προτεστάντη είναι επίσης καθολικό. Είναι αστείο που η ρομαντική σχολή φοβόταν την πνευματική δύναμη του αγαπημένου τους μέλους. Στους φίλους δεν άρεσε η πολύ διαφανής ιχνηλασιμότητα των πνευματικών εξορμήσεών τους στη συνηθισμένη κληρική αφάνεια. Ανταλλάσσοντας αντίθετες απόψεις για την έκδοση του βιβλίου και μαλώνοντας πέρα δώθε, συμφώνησαν τελικά να διορίσουν τον Γκαίτε ως δικαστή για το θέμα. Ο Γκαίτε, που του άρεσε γενικά να κάνει πολιτικές παραχωρήσεις στους νέους, ήταν πολύ πολιτικός για να τους αφήσει να πέσουν σε αυτό τον προφανή λάκκο. Τους συμβούλεψε να μην το εκδώσουν, και αυτοί, χαρούμενοι για τις συμβουλές του, άφησαν το «Χριστιανοσύνη ή άλλως Ευρώπη» να εξαφανιστεί στο πατάρι τους. Μόλις το 1829 ο πράκτορας Γκέοργκ Ράιμερ, εκδότης στο Βερολίνο και ιδρυτής της «κοινωνίας ανάγνωσης και κυνηγιού», το δημοσίευσε.

Σκοπεύω να αποφύγω να κάνω το ίδιο στο υπόλοιπο του βιβλίου, αλλά θα στολίσω το τέλος του κεφαλαίου με μια μικρή συγκριτική επιλογή αποσπασμάτων από τον Burke και τον Novalis.

ΜΠΕΡΚ: Πρέπει κάθε οριακός λίθος στο βασίλειο να αφαιρεθεί από τη θέση του προς όφελος ενός πειράματος αριθμητικής κατάστασης; Πρέπει να πουληθούν εκκλησιαστικά εδάφη σε Εβραίους;

ΝΟΒΑΛΙΣ: Ο γνήσιος παρατηρητής πρέπει να κοιτάζει ήρεμα και αμερόληπτα τους νέους, επαναστατικούς καιρούς. Οι επαναστάτες του κράτους δεν του φαίνονται Σίσυφος;

ΜΠΕΡΚ: Αλλά οι μέρες του ιπποτισμού έχουν τελειώσει. Ο αιώνας των σοφιστών, των οικονομολόγων και των μαθηματικών έχει πάρει τη θέση τους και το μεγαλείο της Ευρώπης έχει σβήσει για πάντα. Ποτέ, ποτέ δεν θα το ξαναδούμε, αυτή την ευγενή αφοσίωση στο αξίωμα και το φύλο, αυτή την περήφανη υποτέλεια, αυτή την υπηρεσία της καρδιάς, που ανέπνεε το πνεύμα και τα συναισθήματα της εξαιρετικής ελευθερίας ακόμα και στις ψυχές των σκλάβων. Αυτό το σύστημα των ιπποτικών εννοιών ήταν που, χωρίς να εισάγει σύγχυση στην κοινωνία, παρήγαγε το πνεύμα της ευγενούς ισότητας.

ΝΟΒΑΛΙΣ: Ήταν όμορφες, λαμπρές εποχές, τότε που η Ευρώπη ήταν χριστιανική χώρα. Χωρίς μεγάλα εγκόσμια αγαθά, ένας αρχηγός καθοδηγούσε και ένωνε τις μεγάλες πολιτικές δυνάμεις. Μια πολυάριθμη συντεχνία, στην οποία όλοι είχαν πρόσβαση, βρισκόταν ακριβώς κάτω από αυτόν. Με πόση γαλήνη μπορούσε ο καθένας να επιτελεί το επίγειο καθημερινό του έργο, αφού αυτοί οι άγιοι άνθρωποι του ετοίμασαν ένα ασφαλές μέλλον και συγχωρούσαν κάθε λάθος του.

ΜΠΕΡΚ: Τα έθιμα και ο πολιτισμός έχουν συνδεθεί εδώ και αρκετούς αιώνες με δύο αρχές: η μία ήταν το πνεύμα ενός γενάρχη και η άλλη το πνεύμα της θρησκείας. Ήταν οι ευγενείς που προστάτευαν τις επιστήμες και οι κληρικοί που τις δίδασκαν.

ΝΟΒΑΛΙΣ: Το τεράστιο ύψος που πέτυχαν μεμονωμένοι άνθρωποι σε όλα τα πεδία των φυσικών επιστημών και των τεχνών ήταν το όμορφο βασικό χαρακτηριστικό των αυθεντικά καθολικών ή αυθεντικά χριστιανικών χρόνων.

ΜΠΕΡΚ: Βλέπεις, φίλε μου, είμαι αρκετά τολμηρός να παραδεχτώ ελεύθερα σε αυτόν τον φωτισμένο αιώνα ότι είμαστε συνολικά ένα έθνος αφώτιστων συναισθηματιών.

ΝΟΒΑΛΙΣ: Το αποτέλεσμα του σύγχρονου τρόπου σκέψης ονομάστηκε φιλοσοφία. Το φως είχε γίνει το αγαπημένο τους λόγω της μαθηματικής του ακρίβειας και αναίδειας, και έτσι ονόμασαν τη μεγάλη τους επιχείρηση "Διαφωτισμό" από αυτό.

Είναι και οι δύο φωτοφοβικοί, ο Edmund Burke και ο Friedrich Novalis, και ο πολιτικός τους λόγος προκαλεί ημικρανία. Είχαμε ήδη την ευκαιρία να αναφέρουμε τις επιθέσεις του Novalis στη φωτεινότητα και τη διαύγεια με αφορμή τους «Ύμνους στη Νύχτα». Τώρα σκέφτεται μια μεταφορά για την επερχόμενη ρομαντική παγκόσμια νύχτα: αν θέλει να αναδυθεί, ξεχύνεται, «μια νέα χρυσή εποχή με σκοτεινά, ατελείωτα μάτια».