Φόρος τιμής σε τέσσερις μεγάλους ιστορικούς των ιδεών

Στο πεδίο των ιδεών, ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα στη Δυτική Ευρώπη, που διαχωρίζει αυτή την εποχή τόσο από το πρώτο μισό του 19ου όσο κι από το πρώτο μισό του 20ού, είναι η άμβλυνση, εκτόνωση της ιδεολογικής πάλης μεταξύ Διαφωτισμού και Ρομαντισμού. Ενώ στα χρόνια 1800-1850 υπήρχε έντονη πολεμική αντιπαράθεση των δύο ρευμάτων, και τα χρόνια 1900-1950 τα νεαρά κινήματα του νεορομαντισμού από τη μια και του μαρξισμού από την άλλη έθεσαν ξανά τις διαχωριστικές γραμμές στη θέση τους, βλέπουμε στην περίοδο 1850-1900 αυτές τις γραμμές να θολώνουν, και την ευρωπαϊκή διανόηση συχνά να επιχειρεί να "παντρέψει" τα δύο αυτά ρεύματα σε έναν κοινό -φτιαχτό- "προγονικό κανόνα" της τότε νεωτερικότητας.

Η κατάσταση αυτή στο πεδίο των ιδεών εξηγείται από τις παράλληλες εξελίξεις στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Τα χρόνια από το τέλος των επαναστάσεων του 1848 μέχρι τις κρίσεις των αρχών του 20ού αιώνα, ήταν για τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη εποχή συμβιβασμού μεταξύ των φιλελεύθερων αστών και των συντηρητικών στοιχείων, με τους μεν πρώτους, έχοντας γίνει πλέον οικονομικοί αφέντες των χωρών τους, να απαρνούνται πλέον ως πεπερασμένα τα ριζοσπαστικά πιστεύω τους από τις εποχές των επαναστάσεων, τους δε δεύτερους να αφήνουν στην άκρη τα πιο αντιδραστικά, φεουδο-εκκλησιαστικά ιδεολογήματα, και να δεχτούν κάποια από τα λιγότερο ριζοσπαστικά κοινωνικο-πολιτικά αιτήματα των φιλελεύθερων αστών, στο βωμό της "εθνικής ενότητας". Πολιτικά, τα αποτελέσματα αυτών των συμβιβασμών ήταν στη Γαλλία η "catch-all" εποχή του Ναπολέοντα Γ' και, αμέσως μετά, της Β' Δημοκρατίας, όπου σιγά-σιγά εξαλείφθηκαν οι ταξικές διαφορές αριστοκρατίας-μπουρζουαζίας, στη Γερμανία η εποχή Βίσμαρκ, με την ενοποίηση και τη ραγδαία βιομηχανοποίηση, στην οποία πρωτοστάτησαν τα κόμματα των Εθνικοφιλελεύθερων και των Εθνικοσυντηρητικών, και στην Αγγλία η Βικτωριανή περίοδος.

Σε μια τέτοια πανευρωπαϊκή μπελ επόκ, όπου τα παιδιά και εγγόνια των Διαφωτιστών γεύονταν τους καρπούς της νίκης στο ίδιο "εθνικό" τραπέζι με τα παιδιά και εγγόνια των Ρομαντικών, η επίσημη ιστορία των ιδεών δεν θα μπορούσε παρά να παίξει το ρόλο του γεφυροποιού, να φτιάξει δηλαδή στο πεδίο της ιστορίας των ιδεών μια αντανάκλαση της "εθνικής ενότητας" συντηρητικών-φιλελεύθερων που υπήρχε στο πεδίο της πολιτικής και της οικονομίας.

Ειδικά στη Γερμανία, ιστορικοί όπως ο Ρούντολφ Χάιμ (1821-1901) και ο Φρίντριχ Μάινεκε (1862-1954) έπαιξαν αυτό το ρόλο. Στα έργα τους βλέπουμε τον Νοβάλις μαζί με τον Γκαίτε, τον Φίχτε μαζί με τον Μέτερνιχ, τον Χέγκελ μαζί με τον Μύλλερ, σαν ένδοξους καρπούς στον μεγάλο μπαξέ των "εθνικών πατέρων", και με αποσιώπηση ή ελάχιστη αναφορά στις μεγάλες διαφορές και τις συγκρούσεις που χώριζαν αυτούς τους στοχαστές στην εποχή τους. Μέχρι την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, οπότε ριζοσπάστες διανοητές, μαρξιστές από τη μια, νεαροί συντηρητικοί επαναστάτες από την άλλη, έφεραν ξανά στο προσκήνιο με τις μελέτες τους την πραγματική εικόνα των ιδεολογικών αγώνα Διαφωτισμού-Ρομαντισμού, ως τότε η "ενωτική" αφήγηση ήταν η κυρίαρχη.

Υπήρξαν όμως τέσσερις μεγάλοι ιστορικοί των ιδεών, τέσσερις προσωπικότητες ενάντια στο ρεύμα, που κατά την περίοδο 1850-1900 δεν θυσίασαν την επιστημονική τους αξιοπρέπεια στο βωμό του γενικότερου πολιτικού κλίματος συμφιλίωσης, αλλά συνέχισαν να επισημαίνουν τις διαφορές και τις συγκρούσεις μεταξύ του διαφωτιστικού και του ρομαντικού κινήματος. Όντας άξιοι διάδοχοι των ιστορικών του 1830, έγιναν λαμπροί πρόδρομοι των ιστορικών του 1910. Τους χρωστάμε μια τιμητική αναφορά.

Hippolyte Taine (1828-1893)

Ο Taine υπήρξε Γάλλος συντηρητικός ιστορικός. Έγραψε το 1864 τη μνημειώδη "Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης", και λίγο αργότερα μια εξίσου επιδραστική ιστορία της γαλλικής λογοτεχνίας. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία του, οι παράγοντες που καθορίζουν την ουσία ενός λογοτεχνικού έργου είναι τρεις, "η φυλή, το περιβάλλον, και η ιδιοσυγκρασία". Με τη φυλή εννοείται η εθνική καταγωγή του δημιουργού, με το περιβάλλον οι ιστορικά δεδομένες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο της δημιουργίας του έργου, και με την ιδιοσυγκρασία τα προσωπικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά του δημιουργού. Ο Taine υπήρξε μαθητής των συντηρητικών ρομαντικών Γάλλων ιστορικών της εποχής της Παλινόρθωσης των Βουρβόνων (1815-1830) Thierry, Mignet και Guizot, και υπήρξε σημαντική μορφή του γαλλικού συντηρητισμού της εποχής του, η δε μεθοδολογία του για την αξιολόγηση των λογοτεχνικών έργων θεωρείται η απαρχή της κοινωνιολογικής μεθόδου στην επιστήμη της μελέτης της λογοτεχνίας.

Georg Brandes (1842-1927)

Μαθητής και συνεχιστής αυτής της μεθόδου του Taine υπήρξε ο Δανός, εβραϊκής καταγωγής, κριτικός λογοτεχνίας Georg Brandes. Ο Brandes πολιτικά ανήκε στο αντίθετο ρεύμα από τον Taine. Ήταν ριζοσπάστης φιλελεύθερος αστός, και ιδεολογικά Διαφωτιστής. Όταν έδωσε τις σπουδαίες διαλέξεις του για την Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης το χειμώνα του 1871, η πνευματική ζωή της χώρας του αλλά και όλης της Σκανδιναβίας διακατεχόταν από έναν αποστειρωμένο εκκλησιαστικό μυστικισμό, και η σκανδιναβική νεολαία γέμισε με ενθουσιασμό τις αίθουσες για να ακπύσει τον Brandes να κριτικάρει σκληρά το ιδεολογικό κατεστημένο και να προτάσσει την τέχνη του νέου, τον ρεαλισμό, τον νατουραλισμό και τον μοντερνισμό, και τη φιλοσοφία του νέου, τον θετικισμό και τον Νιτσεϊσμό. Οι διαλέξεις του Brandes έφεραν πραγματικό σεισμό σε όλη την Ευρώπη, γέννησαν το "Μοντέρνο Κύμα" στη σκανδιναβική λογοτεχνία (Ίψεν, Στρίντμπεργκ, Γιάκομπσεν, Ποντόπινταν, Χάμσουν) και διαβάζονταν σε όλη τη γηραιά Ήπειρο για δεκαετίες. Ο Brandes, όντας Δανός, δεν είχε ευνουχιστεί από τις συμβιβαστικές διαθέσεις που μάστιζαν τους Γερμανούς φιλελεύθερους συγχρόνους του, και ο τόνος του ήταν πολεμικά Διαφωτιστικός, ένθερμα αντιρομαντικός, αλλά έντιμος, στο να διαχωρίζει και να αναλύει τις διαφορές των δύο ρευμάτων. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο νεαρός Χάιντεγκερ, το 1912, τον ονομάζει "Δανό Χάινε". Γιατί, πέραν του γεγονότος ότι ο Brandes ήταν Εβραίος όπως ο Χάινε, και οι δύο (ο Χάινε στη Γερμανία το 1830, ο Brandes στη Δανία το 1870) ύψωσαν τη μαχητική σημαία του ορθολογισμού και τον διαχώρισαν καθαρά από τον ρομαντισμό. Ο Brandes όμως το έκανε σε μια εποχή που για τη γερμανική συμβιβασμένη διανόηση αυτό είχε γίνει "ντεμοντέ". Όταν όμως έφυγε η θολούρα της μπελ επόκ, και οι κρίσεις του 20ού αιώνα έφεραν ξανά στο προσκήνιο τις ιδεολογικές συγκρούσεις, ο Brandes ξαναήρθε στο προσκήνιο.

Aleksandr Shakhov (1850-1877)

Ο Aleksandr Aleksandrovich Shakhov υπήρξε το πιο λαμπρό μυαλό της ρωσικής διανόησης στην εποχή του, πριν η φυματίωση του κόψει τόσο πρόωρα το νήμα της ζωής στα 26 του χρόνια. Όπως ο Μπελίνσκι, ο Ντομπρολιούμποφ και ο Τσερνισέφσκι πριν από αυτόν, και όπως ο - άμεσος μαθητής του - Πλεχάνοφ μετά, ο Shakhov έβλεπε την ιστορία των ιδεών ως πεδίο πάλης για την απελευθέρωση του ρωσικού λαού. Στα 21 του χρόνια (ακαδημαϊκό έτος 1872-73) έδωσε - σε γεμάτες αίθουσες κι αυτός - διαλέξεις στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας με θέμα τη γαλλική λογοτεχνία του 18ου αιώνα και με τίτλο "Ο Βολταίρος και η εποχή του". Το επόμενο έτος 1873-74 συνέχισε με τις διαλέξεις για τη γερμανική λογοτεχνία του ίδιου αιώνα ("Ο Γκαίτε και η εποχή του"), ενώ το 1874-75 ολοκλήρωσε τον κύκλο με 24 διαλέξεις για τον Ρομαντισμό σε Γαλλία και Γερμανία. Η ρωσική νεολαία τον άκουγε με την ίδια θέρμη που την ίδια εποχή η δανέζικη νεολαία άκουγε τον Brandes. Ειδικά η διάλεξη του Shakhov για τον γερμανικό πολιτικό ρομαντισμό (Savigny, Baader, Haller, Stahl, Muller) και αυτή για τον Bonald είναι τεράστιας σημασίας, καθώς είναι οι πρώτες - αν όχι και οι μοναδικές - τόσο εμπεριστατωμένες αναλύσεις των έργων αυτών των στοχαστών στη ρωσική γλώσσα. Μπορεί ο Shakhov ως προς τη μέθοδο (κοινωνιολογισμός) να ακολουθεί τον Brandes (η πρώτη διάλεξη για τον Ρομαντισμό έχει τίτλο "η κοινωνική θέση της αριστοκρατίας, της μπουρζουαζίας και των φτωχών στην εποχή του Ρομαντισμού"), αλλά, σε αντίθεση με τον Δανό, ο Shakhov είναι πιο δίκαιος με τον Ρομαντισμό, και αναγνωρίζει τα μεγάλα του επιστημονικά επιτεύγματα, κάτι που δεν κάνει ο Brandes. Η ρωσική λογοτεχνική κριτική, που εν πολλοίς δεν έπεσε στην παγίδα της συμφιλίωσης Διαφωτισμού-Ρομαντισμού, το οφείλει αυτό στον Μπελίνσκι και τον Shakhov.

Kuno Francke (1855-1930)

Οι πιο ριζοσπαστικοί φιλελεύθεροι αστοί της Γερμανίας, οι ασυμβίβαστοι του 1848, δεν έμειναν στη χώρα, όπου πλέον επικράτησε ο φεουδο-αστικός συμβιβασμός, αλλά μετανάστευσαν, οι περισσότεροι από αυτούς στην Αμερική (όπου πήραν το όνομα 48ers, η γενιά του '48), και συνέχισαν τις παραδόσεις της εποχής των (πολιτικών και ιδεολογικών) αγώνων. Παιδί τέτοιων μεταναστών ήταν και ο καθηγητής Kuno Francke, κάτοχος της έδρας της γερμανικής φιλολογίας στο Χάρβαρντ για δεκαετίες, και μεταφραστής κλασικών γερμανικών έργων στα αγγλικά. Από τον τίτλο του ιστορικού του έργου, "The History of German Literature as Determined by Social Forces", αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς ότι κι αυτός ανήκε στο μεθοδολογικό ρεύμα του κοινωνιολογισμού, ενώ πολιτικά ήταν ένας Γερμανός πατριώτης στην Αμερική: ένας εθνικοφιλελεύθερος που αγαπούσε τη Φιχτεανή περίοδο 1806-1815 του γερμανικού ρομαντισμού, αλλά αποστρεφόταν τη "γεμάτη μεγάλα λόγια αλλά απολύτως κενή σε πράξεις" περίοδο των Σλέγκελ-Νοβάλις (1794-1806). Η μοίρα το έφερε έτσι που τα δυο του παιδιά πολέμησαν σε διαφορετικά στρατόπεδο στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ένας στον γερμανικό στρατό, ο άλλος στον αμερικανικό. Ήταν κληρονόμος της παράδοσης του Georg Gottfried Gervinus, που θεωρούσε ότι η μεγάλη γερμανική λογοτεχνία τελειώνει με τους Γκαίτε-Σίλλερ, και πλέον είμαστε στην εποχή των πράξεων, της πολιτικής, και η "μη-πολιτική" λογοτεχνία (της Ιένας ή του Χόφμαν) είναι άχρηστη, αντίθετα είναι χρήσιμη η γερμανική εθνικιστική περίοδος της Χαϊδελβέργης και των Arndt, Jahn, Platen, Chamisso κλπ. Ο Francke ήταν κοντά σε μια εθνικιστική σοσιαλδημοκρατία (εξυμνεί τον Φίχτε για τον "σοσιαλισμό" του), και, χωρίς να το ξέρει ούτε ο ίδιος, και μάλλον χωρίς να το ξέρουν ούτε οι εθνικοσοσιαλιστές, μάλλον πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο Francke υπήρξε πρόδρομος της εθνικοσοσιαλιστικής ρομαντικολογίας (που κι αυτή, όπως κι αυτός, αγαπούσε το 1806-1815 αλλά σνόμπαρε το 1794-1806).

Συμπερασματικά

Στο β' μισό του 19ου αιώνα, οι ιστορικοί των ιδεών έτειναν - στα πλαίσια του ευρύτερου πολιτικού συμβιβασμού συντηρητικών-φιλελεύθερων στις χώρες της Ευρώπης - να αποκρύπτουν τις διαφορές Ρομαντισμού-Διαφωτισμού ή να προσπαθούν να "παντρέψουν" τα δύο ρεύματα. Τέσσερις ιστορικοί, οι τρεις από τους οποίους όχι τυχαία προέρχονταν από χώρες εκτός του πυρήνα Αγγλίας-Γαλλίας-Γερμανίας (ο Brandes από Δανία, ο Shakhov από Ρωσία, ο Francke από ΗΠΑ) ήταν αυτοί που με εντιμότητα συνέχισαν να ιστοριογραφούν χωρίς να αποσιωπούν τις μεγάλες ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές των δύο ρευμάτων, και έτσι αποτέλεσαν φωτεινές εξαιρέσεις σε αυτά τα πενήντα χρόνια, και τα έργα τους προετοίμασαν το έδαφος για να έρθει, με την έλευση του 20ού, το νέο κύμα διανοουμένων (μαρξιστών και συντηρητικών επαναστατών) που επανέφερε στο προσκήνιο την ιδεολογική αντιπαράθεση Ρομαντισμού-Διαφωτισμού. Τα έργα τους λοιπόν αποδείχτηκαν διαχρονικά και τους οφείλουμε εύφημο μνεία.