Η λαϊκότητα στον Χάινε

Από κείμενο του Λούκατς για τον Χάινε (1934), το πρωτότυπο εδώ: https://www.marxists.org/archive/lukacs/works/1934/heine.htm

Η διαπιστωθείσα αντίφαση στο ζήτημα του λαϊκού-εθνικού χαρακτήρα, του δημοκρατικού χαρακτήρα του ρομαντισμού, είναι ακόμη πιο βαθιά. Κάποτε ο Μαρξ, στο νεανικό του έργο, αποκάλεσε τον ίδιο τον Μεσαίωνα «δημοκρατία ανελευθερίας»: μια συγκεχυμένη και αντιφατική ιδέα μιας τέτοιας δημοκρατίας είναι χαρακτηριστική όλων των μεγάλων ρομαντικών κριτικών του καπιταλισμού από τον Σισμοντί μέχρι τον Καρλάιλ. Στη Γερμανία αυτή η δυαδικότητα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη. Από τη μια, το κίνημα για την κατάργηση της δουλοπαροικίας και τον μετασχηματισμό των απαρχαιωμένων κρατικών και στρατιωτικών θεσμών που είχαν καταρρεύσει στους πολέμους κατά της γαλλική επανάστασης και του Ναπολέοντα, κέρδιζε έδαφος. Όμως, από την άλλη, αυτό το κίνημα, αν και υπό την επιρροή της Γαλλικής Επανάστασης, προσπάθησε ταυτόχρονα για την αποκατάσταση μακροχρόνιων απαρχαιωμένων μορφών, που είχαν ήδη ξεπεραστεί στην εποχή τους από τον μικροηγεμονικό φεουδαρχικό απολυταρχισμό της Γερμανίας (για παράδειγμα, ο ελεύθερος ιπποτισμός στον Goetz του νεαρού Γκαίτε και στα έργα του Κλάιστ). Παρ' όλα, ωστόσο, τα φαινομενικώς αντιδραστικά τελικά αποτελέσματα αυτού του κινήματος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ίδιο αυτό κίνημα, παρ' όλη την ασάφεια και την ασάφειά του, ήταν ένα δημοκρατικό κίνημα. Το ίδιο έγινε και στον ιδεολογικό τομέα. Αν και η έκκληση στο πνεύμα του λαού, στην οργανική ανάπτυξη σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής της ιστορίας, και ιδιαίτερα στον τομέα του δόγματος του δικαίου και του κράτους, οδήγησε στις πιο αντιδραστικές συνέπειες (Savigny κ.λπ.), ωστόσο, στην αρχή ήταν μια επιθυμία να ανανεωθεί η επιστήμη, η ποίηση και κυρίως η γλώσσα με τη βοήθεια δημοκρατικών, και μερικές φορές ακόμη και πληβειακών πηγών. Το "Μαγικό κόρνο του αγοριού" των Arnim και Brentano, συλλογές παραμυθιών και γλωσσολογικών μελετών από τους αδελφούς Grimm, το "Schatzkästlein" του Hebel (γραμμένο σε λαϊκές διαλέκτους της γερμανικής επαρχίας), κ.λπ., έφεραν μια νέα ροή στη γερμανική γλώσσα, την εμπλούτισαν από λαϊκές, δημοφιλείς, δημοκρατικές πηγές, και παρόλο που αυτό ήταν μια συνέχεια του κινήματος που ξεκίνησε ο Χέρντερ, μόνο με τον ρομαντισμό έφτασε σε πολύ μεγαλύτερο εύρος και βάθος και, ταυτόχρονα, ήταν μια αντίδραση ενάντια στον "γλωσσικό αριστοκρατισμό" του γερμανικού κλασικισμού. Παρά τη ρομαντική-αντιδραστική ιδεολογία που συνόδευσε αυτό το κίνημα στην αρχή και το υπέταξε εντελώς αργότερα, αυτή η από τα κάτω ανανέωση της γλώσσας, της ποιητικής μορφής, των εικόνων και του ρυθμού ήταν ένα διεθνές δημοκρατικό κίνημα που προκλήθηκε από τη Γαλλική Επανάσταση. Αυτό αποδεικνύεται ξεκάθαρα από το γεγονός ότι παρατηρούμε παρόμοια ρεύματα, αν και πολύ τροποποιημένα από τις εθνικές συνθήκες, σε όλη την Ευρώπη. Οι Άγγλοι κλασικιστές επιπλήττουν τον ρομαντισμό του Κητς για τα «φιλισταϊκά» στοιχεία της γλώσσας του, και ο Βίκτωρ Ουγκώ, τότε ακόμα αντιδραστικός στην πολιτική, εξυμνεί τη γλωσσική επανάσταση σε ένα ποίημα ακριβώς από τη σκοπιά της επαναστατικής προσπάθειας για ισότητα στη γλώσσα: «Η γλώσσα ήταν σαν τις τρεις τάξεις του 1789. Είχε ευγενείς και απλούς ανθρώπους. Η μια λέξη ήταν δούκας και βαρώνος της Γαλλίας, η άλλη ήταν ένας αξιολύπητος φτωχός... Οι λέξεις ήταν χωρισμένες σε κουτιά... Έβαλα έναν κόκκινο σκούφο στο παλιό λεξικό και αναφώνησα: ας μην υπάρχουν πια λέξεις-αριστοκράτες, όχι άλλες λέξεις-ευγενείς... Δεν υπάρχει λέξη, στην οποία η ιδέα, φρέσκια και υγρή ακόμα από τον γαλάζιο ουρανό, να μην μπορεί να προσκολληθεί στο καθαρό της πέταγμα». Ωστόσο, χάρη στα έργα του Paul Lafargue, γνωρίζουμε ότι το κοινωνικό υπόβαθρο αυτής της ανανέωσης της γλώσσας ήταν η διείσδυση του λαϊκού λόγου στη λογοτεχνία στα χρόνια της Μεγάλης Επανάστασης.

Χάρη στην υστέρηση του γερμανικού καπιταλισμού, αυτό το κίνημα είχε πολύ πιο «αγροτικό» χαρακτήρα στη Γερμανία από ό,τι στη Γαλλία και την Αγγλία. Για πολλούς Γερμανούς ποιητές και μελετητές, παίρνει ακόμη και τον τόνο μιας ρομαντικής πολεμικής ενάντια σε οτιδήποτε έχει σχέση με την πόλη, ενάντια στο γλωσσικό περιεχόμενο και τη γλωσσική μορφή του αναδυόμενου αστισμού. Αλλά και εδώ δεν πρέπει να ξεχνάμε τη δυαδικότητα του ρομαντικού κινήματος. Η εχθρότητα απέναντι σε οτιδήποτε αστικό στρέφεται, αφενός, ενάντια στη μούχλα και την ανέχεια της καθυστερημένης γερμανικής ζωής, ενάντια στη "φωτισμένη" βερολινέζικη και βιεννέζικη αστική τάξη που είχε ξεπουληθεί στον εκφυλισμένο φεουδαρχικό απολυταρχισμό (ο αγώνας του πρώιμου ρομαντισμού κατά των μελών του βερολινέζικου "κύκλου του Νικολάι" που προσπαθούσαν με χυδαίο τρόπο να ντύσουν με σύγχρονη αστική πεζότητα το έργο του Λέσινγκ). Αλλά ταυτόχρονα, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι ο ρομαντισμός περιείχε από την αρχή του –ειδικά στους Φρίντριχ Σλέγκελ και Τηκ– έντονα αστικά στοιχεία και ότι ο E. T. A. Χόφμαν, που εμφανίστηκε αργότερα, ήταν ο πρώτος σημαντικός ποιητής της πόλης στη Γερμανία, ερχόμενος από το πνεύμα του ρομαντισμού.

Το απελευθερωτικό κίνημα κατά του Ναπολέοντα διαποτίστηκε από τη βαθύτερη αντιφατικότητα, στην οποία συγκεντρώνονταν όλες οι αντιφάσεις του ρομαντισμού. Ήταν ένα επαναστατικό κίνημα, καθώς, για πρώτη φορά μετά τον Αγροτικό Πόλεμο, ώθησε τη Γερμανία σε έναν εθνικό αγώνα για εθνική ενότητα και ανεξαρτησία, έναν από τους κύριους στόχους κάθε αστικής επανάστασης, και επειδή αναγκάστηκε να εγγράψει στο λάβαρό του, έστω και σε μπερδεμένη και αδιευκρίνιστη μορφή, την κατάργηση των φεουδαρχικών υπολειμμάτων στη Γερμανία (της δουλοπαροικίας κ.λπ.). Αλλά, από την άλλη, ήταν και ένα αντιδραστικό κίνημα, γιατί έγινε αναπόσπαστο μέρος του αγώνα που έδωσαν οι πρωταγωνιστές της ευρωπαϊκής αντίδρασης, Ρωσία και Αγγλία, ενάντια στον Ναπολέοντα, κληρονόμο και συντελεστή της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης. Ο Μαρξ λέει για όλα αυτά τα κινήματα: «Όλοι οι πόλεμοι ανεξαρτησίας εναντίον της Γαλλίας φέρουν τη σφραγίδα μιας αναγέννησης σε συνδυασμό με μια αντίδραση». Παρά τον μεταγενέστερο, όλο και πιο εντυπωσιακά αντιδραστικό χαρακτήρα αυτού του κινήματος, η αρχική του δυαδικότητα δεν πρέπει να ξεχαστεί. Επιπλέον, όλα τα επόμενα αστικά-επαναστατικά κινήματα για τη δημιουργία εθνικής ενότητας έπρεπε αναπόφευκτα να στραφούν σε αυτές τις αρχικές πηγές της ρομαντικής ιδεολογίας. Έπρεπε να αναζητήσουν τα πρότυπά τους και το πάθος τους στο παρελθόν, για να αντιπαραβάλουν την πραγματική ταπείνωση της Γερμανίας με το παλιό, μεσαιωνικό της μεγαλείο. Σε αυτό ακριβώς το σημείο το ρομαντικό κίνημα στις καπιταλιστικά καθυστερημένες χώρες διαφέρει πολύ έντονα από τη μοίρα του ρομαντικού κινήματος στις προηγμένες χώρες. Αυτές οι τελευταίες βρήκαν μεγάλες προοδευτικές στιγμές στο παρελθόν τους. Συγκεκριμένα, ο γαλλικός ρομαντισμός πέρασε πολύ γρήγορα από μια αναγκαστική και τεχνητή εξύμνηση της ελέω θεού μοναρχίας και των μεσαιωνικών παραδόσεών της σε πιο προοδευτικά θέματα, κυρίως στην εξύμνηση της μεγάλης επανάστασης και του Ναπολέοντα (πρβλ. ιδιαίτερα την εξέλιξη του Βίκτορα Ουγκώ). Στη Γερμανία, όπως και σε άλλες καθυστερημένες χώρες, ο ρομαντισμός παρέμεινε αλυσοδεμένος στον Μεσαίωνα. Σε αυτή τη βάση, πλάστηκε ένας εθνικός θρύλος για τον αυτοκράτορα Μπαρμπαρόσα, πως δεν είχε πεθάνει, αλλά κοιμόταν μαζί με τους ιππότες του στο Kyffhaeuser, και ότι την καθορισμένη ώρα θα ξυπνούσε, θα απελευθέρωνε τη Γερμανία και θα έκανε μια τρομερή σφαγή των εχθρών της γερμανικής ελευθερίας. Είναι σαφές ότι η ζωντάνια και η ποιητική αντιμετώπιση τέτοιων θρύλων έχει πολύ συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο. Αντικατοπτρίζει όχι μόνο την ασάφεια του απελευθερωτικού κινήματος στη Γερμανία, αλλά κυρίως την αδυναμία του γερμανικού εθνικοενωτικού κινήματος να βάλει τέλος στις επιβιώσεις του φεουδαρχικού απολυταρχισμού με ένα αποφασιστικό επαναστατικό χτύπημα.